این خبر را
باید در امتداد خبر ناراحت کننده دیگری گذاشت که چندی پیش منتشر شد و از
شکنجه شدن بیماران عقب مانده بستری در یک آسایشگاه خصوصی به دست پرستاران و
نگهبانان شان حکایت می کرد. به این موارد می توان فیلم های ترسناکی را
افزود که داعش از زجرکش کردن مخالفانش منتشر می کند. آنچه در تمام این
موارد مشترک است، شکلی از رفتار است و انگیزه ای برای ابراز خشونت است که
اغلب سادیسم یا دیگرآزاری خوانده می شود.
کلمه سادیسم در اواخر قرن
هجدهم بر اساس آثار ادبی مارکی دو ساد فرانسوی به این طرز رفتار اختصاص
یافته و در دوران معاصر در پارسی به دیگرآزاری ترجمه شده است. مارکی دو ساد
(1814-1740 م.) اشراف زاده فروپایه ای بود که در حدود زمان انقلاب کبیر
فرانسه به خاطر اعمال خشونت در مورد زنان روسپی شهرتی داشت و چون در داستان
های تخیلی اش بر همین موضوع پای می فشرد و زوایا و جوانب رنگینی از آزار
دادن دیگران را در بافتی جنسی روایت می کرد، شهرتی یافت و نامش بر این حال و
هوا حک شد. کمابیش همزمان با او نویسنده دیگری به نام لئوپولد زاخر مازوخ
سویه واژگونه این حالت را در آثارش حکایت کرد و این بار بر میل به آزار
دیدن و خوار شدن تاکید کرد. به این ترتیب بود که نام او نیز در متون
روانشناسانه به یادگار باقی ماند و جفت مزوخیسم/ سادیسم تعریف و در زبان ما
به خودآزاری/ دیگرآزاری برگردانده شد.
شواهد تاریخی نشان می دهد که
رفتارهای سادومازوخیستی از ابتدای کار در جوامع انسانی وجود داشته اند و
داده های مردم شناسانه هم به رواج این نوع رفتارها در تمام جوامع گواهی می
دهد. یعنی میل غریب به آزار دادن دیگری یا میل غریب تر آزار دیدن از دیگری
انگار در تمام دوران ها در تمام جوامع وجود داشته است. بر مبنای همین میل،
آیین های جمعی و مناسک اجتماعی گوناگونی هم تکامل یافته است که زجرکش کردن
محکومان در ملأ عام یا زخم زدن بر خود در جریان مراسم مذهبی نمونه هایی از
آن است.
این را می دانیم که همه نظام های روانی گرایشی طبیعی و پیش
تنیده به لذت از خود نشان می دهند و باز این را هم می دانیم که حسی عمومی و
فراگیر به نام همدلی و همدردی (empathy) در آدمیان وجود دارد که به همین
ترتیب از تباری تکاملی برخوردار است و باعث می شود شادمانی و خنده از کسی
به کسی سرایت کند و درد و رنج دیگری همچون شکلی ملایم از رنج خویشتن تجربه
شود. بر این مبنا، این که مردمان بکوشند به شادمانی و لذتی بیشتر دست یابند
و دیگران را نیز از آن برخوردار کنند، امر طبیعی و بدیهی می نماید؛ اما
این که چطور ممکن است کسی از رنج دیگری لذت ببرد یا رنج خود را بپسندد، در
نگاه نخست همچون ناسازه ای جلوه می کند. به ویژه وقتی دریابیم که این حس
خود/ دیگرآزاری امری فراگیر و عمومی است و به حالتی بیمارگونه و استثنایی
در جمعیتی کوچک از مردمان محدود نمی شود.
نظریه پردازی علمی مدرن
درباره سادومازوخیسم در سال 1905 با «سه مقاله درباره جنسیت» به قلم فروید
آغاز شد. پیش از این تاریخ ریشارد فون کرافت اِبینگ در سال 1886 در کتاب
مهمش (روان رنجوری جنسی» (Psychopathia Sexualis) تعبیر سادیسم و مازوخیسم
را برای توصیف این نوع رفتارها به کار گرفته و بر این نکته تاکید کرده بود
که عنصر اصلی در ارتباط خود - آزارگرانه با دیگری، مقوله سلطه و کنترل کردن
است و نه خودِ درد و رنج.
فروید در «سه مقاله» به این نکته مهم
اشاره کرد که رفتار دیگرآزارگرانه و خودآزارگرانه اغلب همزمان در یک تن
نمود می یابند و از این رو تعبیر سادومازوخیسم را ساخت. او این حدس را هم
مطرح کرد که همگان تا حدودی برای نمایش این نوع رفتارها استعداد و آمادگی
داشته باشند و این عمومی پنداشتن سادومازوخیسم چندان پیش رفت که بخشی از
مراحل رشد روانی نوزدان را سادیک نامید چرا که با میل به گاز گرفتن و دریدن
پیوند خورده است.
فروید بعدتر در مقاله مهم «بچه ای کتک می خورد!»
بر ارتباط تخیل با میل خود/دیگرآزارانه تمرکز کرد و خیالپردازی های جنسی را
با آن مربوط دانست. او مانند کرافت ابینگ معتقد بود سرشت مردان با
دیگرآزاری و ذات زنان با خودآزاری سازگاری دارد و از این رو بروز هر یک از
این حالات در جنس مخالف را بیمارگونه می دید. فروید و روانکاوان دیگر در کل
معتقد بودند نادیده انگاشته شدن کودک از سوی والدینش و محرومیت از عشق و
محبت خانوادگی عامل اصلی منحرف شدن جریان لیبیدو و بروز حالت های
سادومازوخیستی است.
در روزگار ما مدل کلاسیک درباره رفتارهای
خود/دیگرآزارانه مورد حمله های سختی قرار گرفته است. از یک سو داده های
جدید نشان می دهد که رفتار سادومازوخیستی شیوعی بیش از آنچه گمان می شد،
دارد و حتی در میمون های عالی مانند شامپانزه هم نمودهایی از این رفتار
دیده شده است. پیمایش مشهور کینزی نشان داد که حتی خواندن داستان هایی با
محتوای سادومازوخیستی برای 12 درصد زنان و 22 درصد مردان به لحاظ جنسی
تحریک کننده است و این فراتر از میزانی است که از یک عارضه یا انحراف روانی
انتظار داریم.
از سوی دیگر، طی دهه های گذشته جنبش هایی اجتماعی را
داریم که بر فراگیر بودن و بی زیان بودن شکلی ملایم و «داوطلبانه» از
ارتباط سادومازوخیستی تاکید می کنند و با بیمارگون شمرده شدن این رفتارها
مخالفت می ورزند. از دید نویسندگانی که سخنگوی این جریان هستند، رفتار
خودآزارانه و دیگرآزارانه شکلی از اندرکنش جنسی صریح یا پنهان میان من و
دیگری است که با تبادل لذت همره است اما داد و ستد این لذت در شبکه ای
پیچیده از قدرت و سلطه تعریف می شود و با تعویق و رنج همراه است. هر چند
چون هر دو طرف بر سر آن توافق دارند، امری غیراخلاقی یا زیانمند یا ناسالم
قلمداد نمی شود.
در کنار این برداشت ها، دیدگاه های
تجدیدنظرطلبانه ای در اردوی روانکاوان را هم داریم. مشهورترین دیدگاه در
این میان به ژل دلوز تعلق دارد که در نوشتار مهمش «سردمزاجی و سنگدلی»
(1967 میلادی) با فرض مرکزی فروید مخالفت کرد و گفت که سادیسم و مازوخیسم
دو طرز رفتار به کلی متفاوت هستند که در یک فرد ظهور می یابند اما خاستگاه
ها و ساز و کارهایی به کلی ناهمسان دارند.
از دید او حالت مازوخیستی
بر «قرارداد» تاکید داشت و مشروط شدن لذت بر اساس قواعد منسوب به دیگری را
بیان می کرد در حالی که سادیسم بر رکن «قانون» استوار بود و اعمال سلطه بر
دیگری را مورد تاکید قرار می داد. از دید دلوز، مازوخیسم از اتحاد نهاد
(id) و فرامن (super-ego) نشأت می گرفت و با انحلال کامل «من» همراه بود.
در مقابل، سادیسم حاصل غلبه من (ego) بر نهاد و فرامن بود و من را به مرتبه
قانون گذار و جایگزینی برای فرامن بر می کشید.
یکی از بحث هایی که
از همان ابتدای قرن بیستم درباره سادومازوخیسم مطرح شد، ارتباط این حالت با
خشونت و بی رحمی بود. در رفتارهایی که از شوهر دیوانه اعظم سر زده یا آنچه
داعش در فیلم های ترسناکش باز می نمایاند، با خشونت و سنگدلی عریان روبرو
هستیم اما این که پشتوانه روانشناختی این رفتارها به راستی خود/ دیگرآزاری
است یا نه، جای بحث وجود دارد.
یکی از نخستین نویسندگانی که در این
زمینه به طرح مسئله پرداخت، هنری هاولاک الیس بود. او در کتاب «روانشناسی
جنسیت» (1933 میلادی) مطرح کرده است که سادومازوخیسم با سنگدلی و خشونت
عادی تفاوت دارد و وضعیت روانی پیچیده و خاصی است که از بحران تولید رنج
مدیریت شده و در پی دستیابی به لذت است. این خط اندیشه تا حدودی در آثار
نویسندگانی مانند سارتر بازتاب یافته است که مازوخیسم را کوششی برای تثبیت
نگاه دیگری بر من می دانند و از سوی دیگر سادیسم را همچون سلطه نگاه و
انگاره من بر دیگری تفسیر می کنند.
از دید سارتر، خودآزاری در
راستای انحلال خودآگاهی و دست کشیدن بازیگوشانه از اراده آزاد قرار می گرفت
و دیگرآزاری همچون مکملی برای آن جلوه می کرد که برعکس فروکاستن دیگری بر
یک شیء و مسلط شدن بر آن را هدف می گرفت.
خلاصه آن که رفتار
سادومازوخیستی امری پیچیده و لایه لایه است که به سادگی نمی توان آن را به
شرّ اخلاقی یا بیماری روانی فروکاست. چنین می نماید که در حالت خود/ دیگری
آزارانه چندین و چند عامل با هم ترکیب شوند و طیفی متنوع از رفتارها را
پدید آورند. هسته مرکزی این رفتار بی شک گره خوردن رنج دیگری با لذت من (در
دیگرآزار) است که می تواند با لذت برخاسته از رنج من در اثر لذت دیگری
(نزد خودآزار) گره بخورد و در این حالت یک رابطه خودآزاری - دیگرآزاری
پایدار را نتیجه دهد. چنین می نماید که وضعیت دو قطبی یاد شده که افراد
داوطلبانه بدان وارد می شوند و قراردادها و قواعدی برای کنش متقابل در
اندرونش وضع می کنند، چندان زیانمند نباشد و رایج ترین الگو هم محسوب شود.
در
کنار این هسته مرکزی که بر جفت لذت - رنج استوار شده؛ یک گوشته بزرگ و
نیرومند از جنس قدرت و سلطه را هم داریم که بی شک در شکل دادن به ارتباط
خود/دیگرآزارانه تعیین کننده است. یعنی چنین می نماید که در این ارتباط
متغیرهای مرکزی سطح روانی (لذت و رنج) با متغیرهای مرکزی سطح اجتماعی (قدرت
و سلطه) جوش بخورند و با هم ادغام شوند. به این ترتیب، کسب لذت از حضور
دیگری با اعمال قدرت بر بدن دیگری هم ارز می شود و کنترل جریان لذت و رنج
در بدن دیگری که در ذات خود صورتی از قدرت است، همچون صورتی پیچیده تر و
اجتماعی تر، جایگزین لذت خام روانشناسانه می شود. تاکید دلوز را بر این که
رابطه خود/دیگرآزارانه با زبان پیوند دارد و گفتمانی ویژه تولید می کند در
همین جا می توان دریافت و تایید کرد.
به لحاظ آماری، رفتارهای
خودآزارانه یا دیگرآزارانه اغلب به خاطر همین دوسویه بودن و قراردادهای
دوجانبه با خشونت و درندگی زیادی همراه نیستند و ماهیتی نسبتا ملایم دارند.
اما باید به این نکته نگریست که در برخی از موارد اصولا ارتباط دوسویهای
در کار نیست و میل یک خودآزار است که به دیگری بی گناه و بی میل تحمیل می
شود. در واقع میلی به لذت بردن از رنج دیگری، در غیاب توافق با دیگری،
احتمالا هسته مرکزی شرّ اخلاقی است و همچون ترکشی از بدنه همین ارتباط
سادومازوخیستی جدا می شود. یعنی میل به سلطه و خواستِ دستیابی به لذت در
حضور رنج دیگری، آن گاه که با نادیده انگاشتن دیگری و بسته شدنِ نگاه
خودآزار به خویشتن همراه باشد، به خشونت و درندگی میدان می دهد و شالوده
رفتار ستمگرانه را بر می سازد. خوردن گوشت امری طبیعی و رایج و نه چندان
زیانمند است اما وقتی این میل، به خوردن گوشت انسان زنده تغییر جهت دهد،
کرداری مهیب و آدمخورانه را ایجاد می کند.
چنین می نماید که ارتباط
سادومازوخیسم با خشونت و ستم چیزی از همین جنس باشد. هسته مرکزی تعادل و
مهار خشونت در رفتار دیگرآزارانه همدلی و همدردی و توانایی نگریستن به
دیگری و درک لذت و رنج او است. همین عامل است که دریافت لذت از رنج دیگری و
بازی های پیچیده لذت و رنج میان من و دیگری را ممکن می سازد. اگر عاملی
این همدردی را از میان بردارد و دیگری را از دایره نگاه من آزارگر بیرون
براند، ستمی خشونت آمیز بروز می کند که نمونه اش را در ماجرای اعظم و شوهرش
می بینیم.
آنچه همدردی را از میان می برد و سنگدلی را به جای آن می
نشاند، می تواند عواملی متفاوت باشند. با مرور زندگینامه جنایتکاران بزرگ
تاریخ که رفتار دیگرآزارانه نمایانی از خود نشان می دادند، روشن می شود که
عوامل تربیتی و اختلال در رشد روانی می تواند بخشی از ماجرا باشد، اما
برخلاف دیدگاه فروید، کل داستان را نمی توان به آن فروکاست.
در
ماجرای آن نگهبانان و پرستاران شیطان صفتی که بیماران عقب مانده بی گناه را
آزار می داده اند، انگار عاملی اجتماعی در کار بوده که حساسیت زدایی نسبت
به رنج دیگری را رقم زده و ستم را به امری عادی و پذیرفتنی تبدیل کرده است.
درباره شوهر اعظم این را می دانیم که به مواد مخدر معتاد بوده و چنان که
از گزارش ها بر می آید، گویا با حالت پارانوئید شدیدی به خاطر مصرف شیشه
دست به گریبان بوده است.
تعادل ظریف میان من و دیگری و در هم گره
خوردن جریان های لذت و رنج در این دو است که ارتباط انسانی را پدید می آورد
و با هم لذت بردن و با هم رنج کشیدن را ممکن می سازد. نظام اجتماعی بر
مبنای نشت کردن شادمانی و آزردگی از کسی به کسی ممکن شده است و لایه های
پیچیده تری از این ارتباط می توانند به وجود بیایند و هسته هایی از رنج و
لذت را در بستری از لذت و رنج بپوشانند یا برویانند، بی آن که آن همدردی و
همدلی بنیادین را خدشه دار کنند و ارتباط انسانی و «دیدن دیگری» را مختل
کنند.
گزارش هایی که این روزها بیش از پیش فاش و عیان شنیده می شود،
نشان می دهند که این تعادل ظریف به سادگی می توانند با تاثیر ماده ای
روانگردان یا گفتمانی سیاست زده یا همنوایی اجتماعی نا اندیشیده در هم
بشکند و سنگدلی و نابینایی نسبت به دیگری و گسسته شدن ارتباط انسانی را به
دنبال داشته باشد. پیامد آن در سطوح گوناگون به قدر کافی نمایان و زشت و
زننده است و به شرح و توصیف چندانی نیاز ندارد. جایی شیشه بر مغزی اثر می
کند و دیوی را در خانواده اعظم پدید می آورد، در جایی دیگر شبکه ای از
همکاران را در آسایشگاه افراد کم توان به دسته ای جنایتکار و شکنجه گر
تبدیل می کند و در جایی دیگر به سیاست رسمی دولتی خونریز و وحشت آفرین بدل
می شود. خط مشترک میان این همه، «ندیدن دیگری»، «نادیده انگاشتن رنج دیگری»
و تحمیل ارتباطی آزارگرانه به دیگری است که خواهان آن نیست.
