دردهای روانی مادربزرگ‌های تنها

به‌طور کلي سالمنداني که براي پذيرش شرايط جديد زندگي خود آمادگي نداشته باشند و آن را انکار کنند ناخودآگاه در جست‌وجوي تداوم دوران جواني برمي‌آيند و تلاش مي‌كنند که به وسيله ساختن ظاهر جوان‌نما بر احساس پيري غلبه کنند. از جمله اين موارد رنگ کردن موها، جراحي‌هاي زيبايي براي رفع چين و چروک صورت و يا پوشيدن لباس‌هاي جوان پسند را مي‌توان نام برد. گروه ديگري از بانوان سالمند که براي پذيرش نقش جديد خود آمادگي ندارند افرادي هستند که به ناگهان بازنشسته مي‌شوند و براي اين کار خود را آماده نمي‌بينند. اين افراد از فرداي روز بازنشستگي مشتري دائمي آزمايشگاه‌ها و مطب‌هاي پزشکان مي‌شوند. زيربناي اين رفتار آن است که چون احساس مي‌کنند ديگر از سوي ديگران مورد توجه نبوده و کنار گذاشته شده‌اند پس به‌طور جبراني نسبت به وضعيت جسمي خود توجه بيش از حد نشان مي‌دهند، يعني توجهي که گمان مي‌کنند جامعه از آن‌ها دريغ داشته را خود نسبت به خويشتن به عمل مي‌آورند. البته اين موضوع درباره بانوان سالمند که خانه‌دار هستند نيز صدق مي‌کند، يعني زماني که فرزندانشان را به ثمر رساندند و آن‌ها خانه را ترک کردند احساس بي‌حاصلي و طرد شدن مي‌کنند و آنان هم مرتب به مسائل جسمي خود توجه اغراق‌آميز نشان مي‌دهند، البته واقعيت آن است که پژوهش‌ها نشان مي‌دهد در واکنش به استرس ناشي از بازنشستگي ميزان اسيد اوريک و چربي و قند خون بالا مي‌رود اما در مورد اين گروه بايد گفت حاصل روند بازنشستگي ناگهاني مرتبط با سن تقويمي يا سال‌هاي کاري هستند که در جامعه غرب نخستين بار در اواخر قرن 19 پديدار شد. بانوان فرزانه در جامعه سنتي ايران روند بازنشستگي سيري طبيعي و تدريجي داشت و افراد تا زماني که توان انجام کار را داشتند انجام مي‌دادند و سپس به عنوان مربي نسل بعد و شاگردان عمل مي‌کردند. اين موضوع در مورد زنان سالمند ايراني نيز مصداق داشت که نقش بانوي فرزانه گيس‌سپيد را برعهده مي‌گرفتند اما در جامعه امروز ايران متأسفانه گاهي اين نقش از سالمندان دريغ مي‌شود و آنان از منظومه خانواده گسترده کنار گذاشته مي‌شوند و در نتيجه نشانه‌هاي مختلف جسمي در آنان به عنوان فرياد پنهان جست‌وجوي محبت و ياري ملاحظه مي‌شود. گروه ديگري از سالمندان که احساس مي‌کنند فرصت زيادي برايشان در اين دنيا باقي نمانده است و از آنجا که برخلاف آنچه خرد و دين مي‌گويد زندگي را منحصر به اين دنيا مي‌دانند مايل‌اند اين فرصت را هرچه بيشتر کنند و از جمله به سلامتي جسم خود به صورت اغراق‌آميز توجه مي‌کنند و مرتباً با خوردن ويتامين‌هاي مختلف و پروتئين‌ها و ورزش‌هاي عجيب و قريب و مراجعات مکرر به پزشکان مي‌خواهند تمام توان خود را براي لذت بردن از زندگي به کار ببرند و آنان مصداق اين بيت از صائب تبريزي هستند که مي‌گويد: ريشه نخل کهنسال از جوان افزون‌تر است بيشتر دلبستگي باشد به دنيا پير را ساز وکار دفاعي انکار نيز که نوعي گريز از واقعيت است در سالمندان به اين مفهوم است که چون از پيري و بيماري مي‌ترسند وجود هرگونه نشانه بيماري يا بيماري واضح را در خود انکار مي‌کنند و در نتيجه کار به آنجا مي‌رسد که بيماري درمان‌ناپذير مي‌شود. در اثر‌ ساز و کار دفاعي - رواني ديگري به نام تبديل، سالمنداني که نتوانسته‌اند تعارض‌هاي رواني خود را حل کنند آن را به صورت نمادين و به شکل نشانه‌هاي جسمي ابراز مي‌کنند. براي نمونه بسياري از اوقات، سالمندي که با فشار زياد مسئوليت‌ها و کم‌توجهي فرزندان روبه‌رو است به صورتي ناخودآگاه احساس کمردرد شديد مي‌کند و به صورت خميده راه مي‌رود که مفهوم نمادين آن، اين است که «کمر من زير بار مسئوليت‌هاي زندگي خم شده است». دردهای بی‌اساس در بررسي اين سالمندان ممکن است هيچ‌گونه ضايعه در ستون فقرات و عضلات وجود نداشته باشد و درمان آن ريشه‌يابي تعارض‌هاي رواني است و سرانجام به گروه ديگري از سالمندان مي‌رسيم که چون شرايط جاري زندگي خود را نمي‌پسندند و براي سالمند شدن آمادگي ندارند بنابراين با‌ ساز و کار دفاعي – رواني واپسگرايي به جست‌وجوي روزهاي طلايي گذشته مي‌روند و مي‌گويند هر چه در گذشته بود خوب بود که اين امر نشانه تمايل آنان براي بازگشت به گذشته است که در آن توانمند و سالم و مورد توجه بوده‌اند. سخن آخر آن‌که سالمندان بايد به‌تدريج براي پذيرش دوران پيري آماده شوند و بدانند که گرچه با برخي نارسايي‌ها و فقدان‌هاي ناگزير روبه‌رو مي‌شوند اما مي‌توانند به وسيله رسيدن به خرد و فرزانگي و ياري به پرورش نسل آينده و توجه بيشتر به زندگي معنوي بر اين نارسايي‌ها و فقدان‌ها غلبه کنند دكتر فربد فدايي مدیر گروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی .