از آنجا که بیماری کلیه یک بیماری خاموش وپرهزینه است و اغلب دیر تشخیص داده می شود، متخصصان درتلاشند با ارائه اطلاعات صحیح درزمینه پیشگیری ازاین بیماری آسیب های آن‌را در جامعه به حداقل برسانند. به منظور آشنایی خوانندگان با بیماری های کلیه و راه‌های پیشگیری ازآن با دکتر«بهروز برومند»  متخصص بیماری های کلیه و پدرعلم نفرولوژی ایران گفت وگو کرده ایم که می خوانید.

آقای دکتر، کارکردكليه‌ها چیست و چرا بسياري از مردم به بيماري ‌هاي کلیوی مبتلا مي‌شوند ؟

هر انساني دو كليه دارد كه در دوطرف ستون مهره‌های کمری قرار گرفته ودر فضاي پشت پرده صفاقی از روده‌ها جدامی شود. اندازه آن هم در هر انساني معادل سه مهره‌ روبه‌رو، يا به اندازه مشت انسان است. اندازه آن از اين جهت مهم است كه برخی بيماري‌ها موجب مي‌شود كه ‌اندازه آن كوچك شود، بر خلاف آنچه كه اغلب مردم فكر مي‌كنند نشانه بيماري كليه، همواره درد نيست. كليه يك كارش توليد ادرار است كه به اين وسيله سم را از بدن خارج کرده ، آب و نمك بدن را تنظيم و از اين طریق فشارخون را تنظيم مي‌كند. کلیه يك كار هورموني هم دارد كه براي مردم شناخته شده نيست ،براي مثال وقتي كليه بيمار مي‌شود، انسان كم خون مي‌شود. براي اين‌كه منشأ تحريك خون‌سازي كليه است و ويتامين دي را تنظيم یا كلسيم و فسفر بدن رامتعادل می کند . در حقيقت كليه آزمايشگاه بدن است . اغلب مردم فكر مي‌كنند اگر ادرار نكردند يا پهلويشان درد گرفت بيماري كليوی دارند ،اما درد كليه تنها مربوط به گروه سنگ بوده که از كم خطرترين بیماری‌های کلیه است‌. معمولاً بيماري‌هايي خطر دارند كه درد ندارند و انسان به آنهاتوجه نمي‌كند. با بررسي‌هايي که در کلاله گلستان انجام دادیم ، متوجه شدیم كساني كه نارسايي كليوی داشتند، تنها10 درصد آنها پيش از مراجعه به پزشک مي‌دانستند كه كليه‌ آنها ناراحت است و90 درصد آنها از بیماری کلیه خود آگاهی نداشتند.

علت اغلب پهلو درد ها بیماری كليوی نيست بلكه اسپاسم و گرفتگي ماهيچه‌هاي پشتي و كمري است، آن دسته از افراد به خصوص اگر آرتروز داشته باشند يا بار سنگين بردارند،آنوقت فکرمی کنند کلیه شان درد گرفته، ممكن است حتي سنگ داشته باشند، الزاماً هر درد پهلویی درد كليه نيست.

مردم از چه راه‌هايي متوجه شوند كه كليه آنها سالم است؟

بهترین راه این است که آگاهی داشته باشیم که کلیه در چه زمانی دچار مشکل می‌شود. بيشترين تعداد كساني كه كليه آنها دچار مشكل مي‌شود افرادی هستند که در درجه اول ديابت قندي دارند، در درجه دوم فشار خون بالا، سپس یک سری بيماري‌هاي ارثي، سنگ کلیه و...

بنابراين در این گروه بايد نگران کارکرد كليه‌ها باشيم. اگر کسی دیابت دارد،اما هیچ دردی ندارد بايد بطور مرتب آزمایش ادرار دهد اینکه ادرارش آلبومين دارد يا ندارد، اگر آلبومین داشت علت راپیگیری كرده و جلوی پيشرفت بیماری را بگيرد. يا اگر فشارخون داشت مرتب كليه‌اش را کنترل كنيم و يك آزمايش كامل ادرار از او بگيريم.

اگر كليه مريض شود در درجه اول ادرار، شمار گلبول‌هاو گويچه‌هاي سرخ زياد خواهد شد، در کسانی که کلیه آنها آزرده نیست ميكروب يا پروتئين خون نبايد در ادرار باشد، اگر پيدا شود نشانه بيماري است. البته افرادی هم هستند كه كنترل بیماری آنها ضروری است. اگر بیمار، دايي يا مادرش دیالیز می‌شود و یا دختر يا پسري كه مادر و یا عضوی ازخانواده آنها سابقه دياليز دارند،بايد از نظر آسیب کلیه بررسی شوند.

گروه ديگر سيگاري‌ها هستند ،اما بدتراز همه آنها معتادان به ترياك هستند كه بيشتر تریاک‌ها تقلبي است چون داخل آن سرب مي‌ريزند و بیشترهم مسموم مي‌كند. مسموميت با سرب کليه را از بين مي‌برد، اگر كسي معتاد باشد و به ما مراجعه كند، كليه او را هم كنترل مي‌كنيم. علاوه بر آن ترياك سرطان‌هاي ادراري هم به وجود مي آورد. يكسري بيماري‌ها مثل سنگ كليه يا عفونت كليه هم هستند كه علايمي مشخص دارند مانند سوزش به هنگام ادرار یا درد پهلو‌ها همراه با تب و لرز.

آیابیماری كليه علائم هشداردهنده نیز دارد؟

علائم هشداردهنده پيشينه آدم است. ديابت، فشارخون، سابقه فاميلي، سيگاري بودن و افرادی که چاق هستند. بر خلاف آنچه كه پیش ازاين فكر مي‌كردند افراد‌ چاق سالم ترند امروزه چاقي يكی از علائم هشداردهنده براي كليه‌هاست.عامل مهم دیگر سابقه فاميلي است ، مثلا اسيد اوريك تمام اعضاي یک خانواده بالاست يا عده‌اي هستند كه در نواحي گرمسير زندگي مي‌كنند،اما آب زياد مصرف نمي‌كنند . يا كسي که كليه‌اش سنگ ساز بوده يا بارها عمل جراحي شده بايد نگران باشند . گاهی نشانه‌ تعیین نارسايي كليه این است که ادرار زياد شده و يا فرد زيادتشنه شود چون كليه سالم، كليه‌اي است كه اگر فرد آب مصرف نكرد ادرار كم ‌شود، اگر آب زياد خورد ادرار او زياد شود. البته مصرف آب زياد هم براي كليه ضرردارد، هميشه تعادل خوب است ، اندازه‌ آب هم براي همه يكسان نيست و خورد و خوراک و نوشیدنی‌ها بايد به‌اندازه باشد. اگر ما به‌اندازه آب بیاشامیم و نمك نخوريم، سابقه فاميلي ، قند و فشارخون نداشته باشيم احتمال اين‌كه بيماري كليه بگيريم خيلي
كم است.

نارسايي كليه چه نشانه یا علایمی دارد؟

نارسايي كليه زمانی است كه كليه نمي‌تواند آب‌‌، نمك بدن و فشارخون را تنظيم كند،معمولاًکلیه هورمون‌هايي ترشح مي‌كند كه آن هورمون‌ها فشار را به یک ‌اندازه نگه مي‌دارند . اگر اين هورمون‌ها زياد و يا كم باشند فشارخون بالا مي‌رود یا اگر نتوانست آبي كه مصرف کرده دفع كند ورم مي‌كند. ورم( خیز داشتن یا باد نمودن پاها یا پف کردن گونه) نه علامت بيماري است و نه علت آن، تنها معني آن اين است كه دفع آب كمتر از آبي است كه انسان مصرف کرده است . اگرماآب طبیعی بخوریم ولی دفع آب مان کم شده باشد پایمان «خیز» می‌کند به شرطي كه آب معمولی خورده باشیم آخر شب متوجه می شويم كه موقع پوشيدن كفش برایمان تنگ ‌مي‌شود، براي اين‌كه آب‌ در بدن جذب شده وفرد خیزنامریی پیداکرده است . سوم، ادرارانسان خوني شود ، چهارم اگر انسان در ظرفی مانند لگن ادرار كند و ادرارش کف کند، کف کردن از علائم دفع پروتئين است، اينها اصول كلي است كه مردم بايد با آن آشنا باشند.

البته اگر انسان سنگ كليه داشته باشد درد هم به آن اضافه مي‌شود، ولی الزاماً درد یافته خطرناكي نيست . كليه‌اي كه ‌درد نداشته باشد، خطرناك است. چون ممكن است انسان را به نارسايي پيشرفته كليه غيربازگشت برساند كه بیمار براي ادامه راه زندگي درمان جایگزین کلیه، دياليز و یا پيوند كليه كند.

يكي از بيماري‌هاي كليوي که امروزه در جامعه بيشتر شايع شده ،سنگ كليه است ،چه عواملی باعث ایجاد سنگ در کلیه‌ها می شود؟

نخست، عوامل ژنتيك است که مهمترین آن ازدواج‌هاي فاميلي است. ازدواج‌هاي فاميلي موجب مي‌شود كه ژن‌هاي مغلوب خود را نشان دهند. مثلاً اگر مردی یک ژن مغلوب دارد و همسر آن فرد هم ژن مغلوب دارد اگر بچه‌اي از آنها متولد شود خودش را نشان داده دو ژن مغلوب در فرزند آنان نشانه بیماری را بروز خواهند داد. براین اساس ما بیشتربيماري‌های ژنتيك، اعم از سنگ یاديگر بيماري‌هاي كليه را در كساني مشاهده مي‌كنيم كه ازدواج‌هاي فاميلي دارند.

دوم محل زندگي است،کسانی که در نواحي گرمسيری و يا كويري زندگي مي‌كنند یا برخی كه دل و قلوه زياد مصرف می‌کنند، معمولا اسید اوریک و اوره خون افراد زیاد ودچار سنگ‌سازي در کلیه مي‌شوند.

گروه ديگري هم هستند كه تغذيه نادرست دارند. بعضي‌ها هم هستند كه بيماري نادري دارند كه جذب كلسيم در روده‌هايشان زياد است. برخلاف آنچه مردم عادي مي‌ترسند مصرف كلسيم زیاد ايجاد سنگ نمي‌كند چون اگرفردی روزانه 10برابربیشترازنیازش کلسیم مصرف کند روده درصد كمي از آن را جذب مي‌كند‌. اگر كلسيم كم مصرف شود درصد برداشت کلسیم در روده‌ها بالا مي‌رود، چيزي كه موجب سنگ‌سازي می شود، عواملی غیر از كلسيم نظیرويتامين ث و اسيد اوريك است. يكي دیگراز مواردی كه مردم عادی اطلاعات درستی از آن ندارند مصرف هندوانه است، هندوانه ادرار را زياد مي‌كند ولی اسيد اوريك ادرار راهم زياد مي‌كند . اين موجب تولید اسيد اوريك‌ شده و باعث سنگ كليه مي‌شود. ممكن است كسي که در حال دفع سنگ است، با خوردن هندوانه به دليل آب زياد سنگ او دفع شود ولي در درازمدت تأثيرمنفی مي‌گذارد.

بهترين راه تشخيص بيماري‌هاي سنگ كليه چيست؟

بهترین راه آزمايش ادرار و معاينه باليني توسط پزشك است . اگر آزمايش ادرار غير طبيعي بود، سونوگرافي و اگر سونوگرافي دقيق نباشد، سي‌تي‌اسكن بدون ماده حاجب كه هر نوع سنگي را نيز نشان مي‌دهد ، هيچ‌عارضه‌اي هم ندارد. البته سابق بر اين عکس رنگي مي‌گرفتند ، امروز كمتر اين كار را مي‌كنند.

چرا برخی سنگ‌ها در كليه گیرمی کند و بعضي‌ نیز دفع مي‌شود؟

براي اين كه بعضي‌سنگ‌ها خار دارند ، گير کرده و دفع نمي‌شوند. سنگ معمولاً در لگنچه درست مي‌شود، اگر جريان ادرار ،نحوه خوابیدن ومیزان مايعات به گونه‌اي باشد كه سنگ‌پيش از اين که بزرگ شود، حركت كند دفع می شود. اگر به لگنچه پايين‌بيفتد، حركت نکرده و همانجا مي‌ماند كه آن هم به‌اندازه سنگ و نوع سنگ‌ بستگی دارد كه كجاي كليه درست شده است.

بيمار کلیوی چند وقت به چند وقت بايد دياليز شود؟

كليه 24 ساعت به صورت شبانه روز كار مي‌كند.دستگاه دیالیز به‌عنوان كليه مصنوعي، باید جاي كليه طبیعی کارکند. بنابراین هر چه بيشتر كار كند بهتر است، ولی نمي‌توانيم تمام شبانه روز از دستگاه استفاده کنیم، چون گران تمام مي‌شود. بیماران به اندازه‌اي دياليز مي‌شوند كه به زندگي عادي برگردند، بعضي از بيماران هفته‌اي 16 ساعت به دياليز احتياج دارند، برخی هفته‌اي 20 ساعت بعضي‌ها هم هفته‌اي 12 ساعت، بستگي به باقي‌مانده کار كليه دارد.

چه زماني كليه به دياليز جواب نمي‌دهد؟

محال است جواب ندهد،كليه نيست كه به دياليز جواب مي‌دهد، بدن است كه به دياليز جواب مي‌دهد، اگر بیمار به‌اندازه كافي و درست دياليز شود، محال است كه جواب ندهد.

البته دياليز اگر خوب انجام نشود ضرر دارد. مراكزي هستند براي اين‌كه سود ببرند، ساعت دياليز را كم مي‌كنند، پرستار كمتر مي‌گذارند يا فشار مريض را اندازه نمي‌گيرند، آب اضافه مريض را در نمي‌آورند، براي آن كه دردسرش كمتر است، آن موقع است كه مي‌گويند دياليز جواب نداد.

همان گونه كه فرد روزي سه وعده غذا مي‌خورد تا سالم بماند ، این بیماران نیز علاوه بر سه وعده غذا به‌اندازه بايد دياليز كنند تا سالم بمانند. به همين دليل به آن‌ها دياليز نگهدارنده مي‌گوييم ، بیشتر بیماران مي‌گويند ما اسير دياليز شديم در صورتی که دیالیز براي اين‌ها بزرگ‌ترين موهبت خداوند است. اگر ماشين دياليز نبود در گذشته بیماران مي‌مردند، امروز با دياليز زنده مي‌مانند، بنابراين اگر بيماران به دياليز به‌عنوان عزيز‌ترين چيز نگاه كنند ، بهبود پيدا مي‌كنند.

چه زماني پيوند كليه ضروری می‌شود؟

سعي ما این است که بیمار را زیاد با دياليز نگه نداريم، چون وقتي با ماشين كارهاي كليه را انجام مي‌دهيم ، دستگاه نمی تواند تمام كارهاي كليه را انجام دهد و رگ‌ها سفت مي‌شود. زمانی که رگ‌ها سفت شد، سكته مغزي و قلبی و ناتواني پيش مي‌آيد. شواهد نشان می دهد طول عمر و كيفيت زندگي مريض با پيوند كليه، خيلي بهتر از دياليز است . هر دو آنها درمان جايگزين كليه است. ولی درپيوند كليه جايگزينی كامل است. درست است كه دياليز براي بيماران موهبت است ولي اين‌ها وابسته مي‌شوند. نوع بشر از وابستگي بدش مي‌آيد، اگر بنا باشد بیماری پيدا كنيد كه روزي دو تا قرص بخورد بعد از مدتي خسته مي‌شود، چه برسد به اين كه هفته‌اي سه جلسه زير دستگاه دياليز برود‌، در حالي كه با پيوند كليه زندگی‌اش مستقل مي‌شود. بدن خيلي براي استقلال خودش ارزش قائل است و آزادي بدن بيشتر مي‌شود و مجبور نیست هفته ای سه روز دیالیز شود.علاوه بر آن پيوند کلیه كم خوني را بدون احتیاج به دارو از بين مي‌برد‌، البته پيوند، عيب‌هاي خودش را دارد و خطر عمده پيوند پس زدگي است.

چه موقع پيوند کلیه پس مي‌زند؟

بدن مثل بقيه پدیده‌های اجتماعي ضد بيگانه است. بيگانه آمده زندگي او رانجات دهد و او را به زندگي طبيعي برگرداند. اولين فرصتی كه سيستم ايمني بدن پيدا كرد، آن نسج بیگانه را پس مي‌زند. البته بستگي به اين دارد كه چقدر شباهت و سازگاري داشته باشد. معمولاً امتحان مي‌كنيم كه کلیه سازگار باشد، ولي اگر ناسازگار باشد پس مي‌زند، علم ما محدود است، نمي‌توانيم تمام نشانه‌هاي، سازگاري و ناسازگاري را تشخيص بدهيم. هرچه سازگاري بيشتر باشد، امكان پس‌زدن کمتر است، مثلاً دوقلوي هم تخم شبيه‌هم است و هيچ‌وقت پس نمي‌زند، ولي در آدم عادي اول ماشباهت را مي‌بينيم، اگر گروه خوني يكسان بوده و با معيارهايي كه هست سازگار باشد يعني بامعيار‌هايي كه مامي‌توانيم سازگاري را بسنجيم مطابقت داشته باشدآن زمان پیوند پس نمی زند، ولي در بدن من و شما چيزهايي است كه علم نمي‌تواند،علت آن‌را پيدا كند ، ممكن است حتي در اتاق عمل كليه سياه شود. همچنين بستگي به درجه سازگاري ،نوع آن مواد و امكانات براي سيستم ايمني دارد، اين سيستم ايمني است كه موجب پس‌زدن مي‌شود،ممکن است تا10 یا 20 روز بعدپس بزند. ما سيستم دفاعي را از بين مي‌بريم كه كليه پس‌نزند.

وضع سرطان كليه در كشور چگونه است؟

سرطان كليه يكي از کم‌آزارترين سرطان‌هاست. وقتي كه كليه سرطان دارد، نشاني از بيماري در مریض ديده نمي‌شود و بیمار ممكن است 30 سال هم زنده بماند، ولي وقتی يك كليه كم شد، مشکلاتی براي بدن پيدا مي‌شود. سابق بر اين مي‌گفتند اهداي كليه ضرري ندارد،اما اکنون این طور نیست.

آيا بيماران كليوي بايد از رژيم خاصي هم پیروی كنند؟

پر‌خوري براي همه بد است. ما بیماران را هر ماه كنترل مي‌كنيم. مثلاً اگر پتاسيم آن‌ها بالا باشد مي‌گوييم ميوه كمتر مصرف کنند يا اگر فشار خونشان بالا باشد مي‌گوييم نمك كمتر بخورند .

آيا داروهايي وجود دارد كه حجم سنگ كليه را کم كند؟

بلی ،داروهايي كه سيترات ادرار را زياد كنند. بیشتر ميوه‌ها كلسيم ادرار را بالا مي‌برند، كلاً مواد گياهي براي سنگ، بهتر از مواد حيواني است . ولي داروهايي وجود دارد كه سيترات ادرار را كم مي‌كند يا داروهايي هست كه اگزالات و كلسيم ادرار را كم مي‌كند. يكي از علل سنگ‌ سازی کلیه مصرف زياد نمك است اگر نمك زياد مصرف شود، املاح ادرار زياد مي‌شود و کلیه رسوب مي‌كند.

ورزش چقدر در پیشگیری از بیماری های سنگ‌كليه نقش دارد؟

ورزش براي تمام بيماري‌ها خوب است، به خصوص بيماري‌هاي كليه، به شرطی که با عرق كردن زياد همراه نباشد مثل پياده روي و شنا.

بيماراني كه سنگ كليه دارند، براي دفع آن چكار بايد بكنند؟

توصيه ام این است كه مصرف نمك را كم کرده واز تركيبات ويتامين‌ ث ، حبوبات، گوشت قرمز و هندوانه كه اسيد اوريك ادرار را زياد مي‌كندکمتراستفاده کنند. اگر تعريق زياد مي‌كنند، آب زياد مصرف كنند. اين گونه بيماران بايد هر ربع ساعت يك ليوان آب بخورند.

بيماران كليوي چه زماني بايد دياليز شوند؟

وقتي بيماري كليه به آن حد پيشرفت كرد كه نتواند، سم‌ها را دفع كند، سم احتباس پيدا کرده و فرد متوجه نمي‌شود. چون به تدريج اين اتفاق مي‌افتد. به حداشباع كه رسيد ،خودش را نشان می دهد. نشانه‌هايي مثل حواس‌پرتي، ضعف زیاد، ادرار كم، كم خوني، خارش بدن، پرش عضلات ماهيچه‌هاي بدن ، تشنج و اغما و زمينه‌هاي خونريزي. يكي از نشانه‌هاي نارسايي كليه كبودي بدن است، وقتي اين نشانه‌ها پيدا شد، مريض بايد دياليز شود. ولي بستگي به اين دارد كه سموم چه‌اندازه و چگونه بالا برود.نوع دیگر، تشخيص بيماري كليه از طريق كراتينین است، در حقيقت كراتينین سم نيست، حاصل سوخت و ساز عضلات است كه بايد از راه ادرار دفع شود. به‌ همين دليل كراتينین بررسی می شود تا مشخص شودكه كليه چقدر نارسا شده است. كراتينین طبيعي بدن انسان يك است، کلیه که نارسا شود يا نصف كليه از بين برود كراتينین دو مي‌شود. اگر 75 درصد كليه از بين برود میزان كراتينین به 4میلی‌گرم می‌رسد و اگر كراتينین از هشت میلی‌گرم درصد بالاتر رفت، چه آهسته باشد و مزمن يا حاد ، حال مريض خراب مي‌شود. حالش که خراب شد اين نشانه باليني است. البته گيجي‌،فراموشي‌،تشنج و اغما، ضعف، بي‌حالی، بي‌اشتهايي، تهوع، استفراغ، خون دماغ، كبود شدن پوست، گرفتگي عضلات ، رنگ پريدگي و.... هم هست. در نتيجه ناچاريم روش درمان را جايگزين كليه كنيم، كه همان دياليزاست.

گفتگو:رحمان احمدی