سابقه دیرینه "تعارض منافع" در نظام سلامت و "قانونی" که نیست

به گزارش شفاآنلاین:دکتر مینا فروزنده گفت: منابع علمی، تعارض منافع را موقعیت و شرایطی تعریف می‌کنند که منافع اولیه در مقابل یا در تعارض با منافع ثانویه قرار می‌گیرد و فردی که در این موقعیت قرار می‌گیرد مجبور به انتخاب است که منفعت اولیه را برگزیند یا به منفعت ثانویه فکر کند. تعارض منافع و بروز چنین شرایطی در هر صنف و حرفه‌ای رخ می‌دهد و حتی در زندگی شخصی هم این موقعیت به کرات برای افراد رخ می‌دهد. 

وی افزود: در نظام سلامت نیز ارائه دهندگان خدمات سلامت شامل پزشک، پرستار، پیراپزشک و تمام رشته‌های علوم پزشکی که حرفه‌مندان نظام سلامت هستند در موقعیتی قرار می‌گیرند که منافع اولیه در مقابل منافع ثانویه قرار می‌گیرد. منافع اولیه در نظام سلامت، منافع گیرندگان خدمت است که ممکن است یک بیمار باشد و یا یک آزمودنی باشد به این صورت که وارد پژوهشی می‌شود که می‌تواند منافعی را برای او به دنبال داشته باشد. منافع ثانویه در نظام سلامت همان منافع شخصی ارائه دهندگان خدمت است و اگر این منافع اولیه مقابل منافع ثانویه قرار گیرد و شرایطی پیش بیاید که پزشک مجبور به انتخاب بین این دو باشد، تعارض منافع رخ می‌دهد. 

این متخصص اخلاق پزشکی درباره مصادیق تعارض منافع در نظام سلامت، اظهار کرد: در بخش درمان می‌توانیم به موضوع سهم‌خواری اشاره کنیم که به عنوان چالش مطرح می‌شود. فرض کنید بیمار به پزشک خود مراجعه کرده است و تدابیر درمانی و تشخیصی برای او در نظر گرفته می‌شود که بیمار را به پزشک یا آزمایشگاه دیگری در راستای بهبودی‌اش بفرستیم. اگر در این نقطه پزشک به فکر منافع خود باشد بیمار را به آزمایشگاه یا پزشکی معرفی می‌کند که با خودش قرارداد داشته باشد و به ازای هر بیمار درصد یا هدیه و امکان خاصی به پزشک اختصاص پیدا می‌کند. اینگونه منفعت اولیه بیمار و حق انتخاب او کمرنگ می‌شود و منافع ثانویه پررنگ می‌شود. 

وی مصداق دیگر تضاد منافع را اقدامات تبلیغاتی شرکت ‌های دارویی معرفی کرد و ادامه داد: بهترین شیوه تبلیغ داروها، مکمل‌ها و تجهیزات پزشکی از طریق پزشکان و توصیه آنها توسط پزشک به بیماران است. گاهی این داروها از سوی شرکت‌های دارویی رایگان در اختیار پزشک قرار گیرد و ممکن است پزشک به طرق مختلفی مانند هدایای ویژه، سفر رایگان خارج از کشور و... ترغیب و تشویق به تجویز این داروها برای بیمار کند. اینجا منفعت ثانویه پزشک می‌تواند در مقابل حق طبیعی بیمار قرار گیرد. اولین اصل در بحث حرفه‌ای‌گری که کدهای اخلاقی آن مشخص است ترجیح منافع بیمار به منافع پزشک است؛ یعنی بیمار بر اساس شرایط جسمی، بالینی و هزینه‌هایی که می‌تواند پرداخت کند باید آگاه باشد که داروهای مختلفی برای بیماری او وجود دارد و حق انتخاب را برایش قائل شویم. 

این عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، افزود: در حوزه پژوهش‌های سلامت هم ممکن است بحث تضاد منافع پیش بیاید. در این حالت بیمار یا فرد سالم را بدون اطلاع خودش به عنوان یک آزمودنی در یک پژوهش وارد می‌کنیم و به جای آنکه به فکر منافع بیمار باشیم هزینه‌های طرح پژوهشی را هم تاحدودی از او دریافت می‌کنیم؛ یعنی مثلا در روند درمان بیمار برای او MRI نوشته می‌شود بدون آنکه نیاز به آن باشد و تنها هدف پژوهش است. 

وی با اشاره به اینکه مقابله با تعارض منافع در نظام سلامت سابقه دیرینه‌ای دارد، تاکید کرد: تعارض منافع موضوعی است که برای اکثر افراد این حوزه به وجود می‌آید، مثلا یک متخصص گوارش در کنار مطب دستگاه کولونوسکوپی هم گذاشته است، چنین شرایطی برای همه افراد نظام سلامت رخ می‌دهد اما شدت و حدت آن متفاوت است. گاهی تعارض منافع کم است و آسیبی به بیمار و حقوقش نمی‌زند. در عین حال پزشک هم منافع ثانویه کسب می‌کند اما گاهی تعارض منافع با شدت بالایی رخ می‌دهد و به گیرنده خدمت آسیب وارد می‌کند. 

فروزنده با بیان اینکه چیزی به عنوان قانون مقابله با تعارض منافع در حوزه سلامت وجود ندارد، بیان کرد: کدهای اخلاقی در این زمینه وجود دارد اما اینکه قوانین رسمی به عنوان ضمانت اجرایی این کدها وجود داشته باشد نداریم؛ در عین حال نیازمند فرایندهای سازمانی هستیم و لازم است سازمان نظام پزشکی وارد این حیطه شود. موضوع با گستردگی فراوانی روبرو است. تمام خانواده رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی، شرکت‌های دارویی، شرکت‌های تجهیزات پزشکی و ... در کنار بیماران یا متقاضیان خدمات سلامت وجود دارند. وضع قوانین همت بالایی می‌خواهد از طرف دیگر پزشکان به سوگندنامه بقراط قسم می‌خورند و باید تا حد امکان این تعارضات منافع را برطرف کنند و به تعهدات خود پایبند باشند و اصول اخلاقی را زیر پا نگذارند. رعایت کدهای اخلاقی در موضوع تعارض منافع نیازمند فرهنگسازی در این امر است. 

مدیرگروه اخلاق پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران با تاکید بر لزوم امر آموزش برای کاهش تعارضات منافع، تصریح کرد: آموزش از سطوح بسیار پایین و دانشجویان سال اول رشته‌های پزشکی اهمیت دارد. درس اخلاق پزشکی باید در دانشگاه‌ها جدی گرفته شود. از سوی دیگر تدوین کدهای اخلاقی مجزا و اختصاصی برای هر بخشی برای جلوگیری از تعارض منافع ضروری است. شفاف‌سازی نوع ارتباط حرفه‌مندان نظام سلامت با یکدیگر یا شرکت‌های دارویی و ... راهکار دیگری برای رفع تعارض منافع است. ایسنا