خواب‌آلودگی در نبرد داروها

شفاانلاین»سلامت پژوهش‌های اخیر در حوزه روان‌پزشکی نشان می‌دهند که داروهای مورد استفاده در درمان اختلال افسردگی اساسی (MDD) و اسکیزوفرنی حاد، می‌توانند اثرات متفاوتی بر میزان خواب‌آلودگی و رخوت در بیماران داشته باشند. در این میان، سوالی که ذهن محققان را به خود مشغول کرده این است که آیا داروهای مسدودکننده دوپامین (D2 receptor antagonists) بیشتر باعث خواب‌آلودگی می‌شوند یا داروهای فعال‌کننده دوپامین (dopamine partial agonists)؟

به گزارش شفاآنلاین این مسئله از آن جهت اهمیت دارد که خواب‌آلودگی و رخوت ناشی از مصرف دارو، می‌تواند کیفیت خواب، عملکرد روزانه و در نهایت، کیفیت زندگی بیماران را تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین، انتخاب دارویی که کمترین میزان خواب‌آلودگی را ایجاد کند، می‌تواند نقش مهمی در بهبود روند درمان و افزایش رضایت بیماران داشته باشد.

گزارشگر کنفرانس (CONFERENCE REPORTER) در انجمن سالانه روان‌داروشناسی بالینی آمریکا در سال ۲۰۲۵ در اسکاتسدیل، آریزونا، به ارائه داده‌هایی در این زمینه پرداخت.

خواب‌آلودگی: عارضه جانبی ناخوشایند داروهای روانپزشکی

خواب‌آلودگی و رخوت، هر دو از عوارض جانبی مرتبط با مصرف برخی داروهای ضد روان‌پریشی آتیپیکال در درمان اختلال افسردگی اساسی (MDD) و اسکیزوفرنی هستند. این عوارض جانبی می‌توانند کیفیت خواب را مختل کرده، در عملکرد روزانه تداخل ایجاد کنند و به طور کلی، بر کیفیت زندگی افراد تاثیر منفی بگذارند.

به همین دلیل، خطر بروز خواب‌آلودگی و رخوت می‌تواند نقش بسزایی در تصمیم‌گیری‌های بیماران و پزشکان در مورد درمان با داروهای ضد روان‌پریشی آتیپیکال ایفا کند.

آگونیست‌های جزئی دوپامین در برابر آنتاگونیست‌های گیرنده D2 دوپامین

داروهای ضد روان‌پریشی آتیپیکال را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

• آگونیست‌های جزئی دوپامین: این داروها بسته به میزان دوپامین درون‌زاد موجود در بدن، می‌توانند به عنوان آگونیست یا آنتاگونیست عمل کنند.
• آنتاگونیست‌های گیرنده D2 دوپامین (مانند کوئتیاپین): این داروها به عنوان آنتاگونیست‌های خالص در این گیرنده‌ها عمل می‌کنند.

با این حال، میزان نسبی خواب‌آلودگی و رخوت مرتبط با آگونیست‌های جزئی دوپامین در مقایسه با آنتاگونیست‌های گیرنده D2 دوپامین در درمان اختلال افسردگی اساسی (MDD) یا اسکیزوفرنی هنوز مشخص نیست.

به همین دلیل، محققان تلاش کردند تا با انجام ۲ فراتحلیل مستقل که از مطالعات شناسایی‌شده توسط بررسی‌های نظام‌مند متون علمی پیشین استفاده می‌کردند، درک بهتری از این میزان به دست آورند.

فراتحلیل‌ها چه می‌گویند؟

فراتحلیل MDD الحاقی: این فراتحلیل شامل کارآزمایی‌های تصادفی‌شده، دوسوکور، کنترل‌شده با دارونما، فاز ۲ و ۳ با فاز تصادفی‌سازی ≥۶ هفته بود که داروهای ضد روان‌پریشی آتیپیکال تاییدشده توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده (US Food and Drug Administration) برای درمان الحاقی اختلال افسردگی اساسی (MDD) در بزرگسالان را ارزیابی می‌کرد. کارآزمایی‌های واردشده، خواب‌آلودگی را به عنوان یک نتیجه دوتایی (باینری) ارزیابی کردند.

فراتحلیل اسکیزوفرنی: این فراتحلیل شامل کارآزمایی‌های تصادفی‌شده، کنترل‌شده، دوسوکور با فاز تصادفی‌سازی ≥۴ هفته بود که داروهای ضد روان‌پریشی آتیپیکال را برای درمان اسکیزوفرنی حاد در بزرگسالان ارزیابی می‌کرد. کارآزمایی‌های واردشده، خواب‌آلودگی/رخوت را به عنوان یک نتیجه دوتایی (باینری) ارزیابی کردند. جمعیت‌های مطالعاتی با اسکیزوفرنی اولین دوره، علائم منفی غالب یا بیماری مقاوم به درمان از این تحلیل حذف شدند. در مطالعاتی که هم خواب‌آلودگی و هم رخوت را گزارش کردند، نتیجه با بالاترین تعداد رویداد گزارش شد.

سپس محققان از فراتحلیل‌های شبکه‌ای بیزی (Bayesian network meta-analyses; NMAs) برای ارزیابی اثر درمانی آگونیست‌های جزئی دوپامین و آنتاگونیست‌های گیرنده D2 دوپامین بر خواب‌آلودگی در اختلال افسردگی اساسی (MDD) یا خواب‌آلودگی/رخوت در اسکیزوفرنی استفاده کردند. ارزیابی‌های آماری ناهمگنی مبتنی بر مقایسه‌های برازش مدل بین مدل‌های اثر ثابت و اثر تصادفی با استفاده از معیار اطلاعات انحراف (deviance information criterion; DIC) بود. برای اسکیزوفرنی، که از یک مدل اثر تصادفی استفاده می‌کرد، یک معیار آماری دیگر (I2) محاسبه شد.

نتایج بررسی‌ها

اختلال افسردگی اساسی (MDD): محققان ۱۰ مطالعه را وارد کردند و سپس به دلیل DIC کمتر در مقایسه با مدل اثر تصادفی (به ترتیب ۴۰.۴ در مقابل ۴۱.۸)، از یک مدل اثر ثابت برای تجزیه و تحلیل استفاده کردند. شانس تجربه خواب‌آلودگی برای بیمارانی که آگونیست‌های جزئی دوپامین مصرف می‌کردند، ۷۲% کمتر از بیمارانی بود که آنتاگونیست‌های گیرنده D2 دوپامین مصرف می‌کردند (OR [95% CrI]، ۰.۲۸ [۰.۱۳، ۰.۵۹]).

اسکیزوفرنی: محققان ۵۰ مطالعه را وارد کردند. شانس تجربه خواب‌آلودگی/رخوت برای بیمارانی که آگونیست‌های جزئی دوپامین مصرف می‌کردند، ۵۷% کمتر از بیمارانی بود که آنتاگونیست‌های گیرنده D2 دوپامین مصرف می‌کردند (OR [95% CrI]، ۰.۴۳ [۰.۲۶، ۰.۷۳]).

ناهمگنی کم تا متوسطی برای مدل اثر تصادفی بر روی خواب‌آلودگی/رخوت مشاهده شد (I2=0.14)، که نشان می‌دهد تنوع بین نتایج مطالعه نسبتاً کم است. محققان نتیجه گرفتند که آگونیست‌های جزئی دوپامین ممکن است در مقایسه با آنتاگونیست‌های گیرنده D2 دوپامین، احتمال کمتری دارد که باعث خواب‌آلودگی در اختلال افسردگی اساسی (MDD) یا خواب‌آلودگی/رخوت در اسکیزوفرنی شوند.