نه؛ به شیوه های نادرست در مدیریت ترافیک

 تهیه کننده:مسعود طبیبی؛ دکترای مهندسی عمران- حمل و نقل از دانشگاه صنعتی دلفت هلند: Masuod.tabibi@gmail.com
 
 
1. رعایت فاصله طولی و اهمیت آن
 خبر چنین است:
 رئیس پلیس راهور فراجا با اعلام آغاز طرح نظارت هوشمند بر رعایت فاصله طولی خودروها در آزادراه‌ها و بزرگراه‌های کشور، گفت: عدم رعایت فاصله طولی یکی از مهم‌ترین عوامل وقوع تصادفات جاده‌ای به‌ ویژه تصادفات زنجیره‌ای است که بارها و به‌ کرّات شاهد آن بوده‌ایم. این موضوع، همواره یکی از چالش‌های اساسی در ایمنی جاده‌ها بوده و اکنون در اولویت کاری پلیس راهور قرار دارد(isna.ir/xdSN44).
  موضوع "سنجش فاصله طولی بین دو خودرو متوالی گذرنده از یک خط عبور" سالهاست که مورد توجه و تمرکز تحقیقاتی نگارنده این مطلب قرار داشته و برای آن فعالیتهای زیاد تحقیقاتی- اجرایی صورت داده است: از پردازش خروجی های دستگاه های تردد شمار گرفته (سال 85 – 1384) تا ساخت ماکت دستگاه کنترل هوشمند فاصله طولی و ارائه در نمایشگاه دستاوردهای ناجا (1385) تا تحلیل رفتاری ترافیک در خطوط عبور محتلف راه ها از حیث رعایت فاصله ایمن بین خودرویی طی پایان نامه های مختلف دانشجویان کارشناسی ارشد در دانشگاه صنعتی امیرکبیر (87 –1385) ، تا پیاده سازی نمونه سامانه ها در چند جاده کشور(87 –1385) ، تا طرح موضوع در قالب مقاله علمی در کنفرانس بین المللی ITS2009 در استکهلم سوئد(1387)، تا تجهیز کلیه ترافیک شمارهای نصب شده در سطح جاده های کشور (90 –1388) ، تا ارائه مشاوره به ریاست وقت راهور ناجا و پیاده سازی نمونه سامانه در امتداد آزادراه تهران-قم (فروردین 1391) ، تا برگزیده شدن به عنوان طراح یکی از طرح های صنعتی منتخب در نمایشگاه ایپاس ناجا (1394) تا تحلیل دقیقتر رفتار ترافیکی خودروها در آزادراه ها در راستای هدایت یکی از رساله های دکترا در دانشگاه صنعتی امیرکبیر (97 –1395) تا پیاده سازی نمونه سامانه هوشمند در امتداد بلوار غدیر قم همراه با پیاده سازی نقوش و علائم لازم برای معرفی فاصله ایمن در امتداد همین بزرگراه در شهر قم (1400 –1399). بخشی از نتایج حاصل از این تحقیقات بشرح زیر بوده است:
- موضوع عدم رعایت فاصله طولی سهمی تقریبا 2.5 تا 3 برابر تخلفات سرعت در شبکه جاده ای دارد. این در حالی است که میانگین نرخ ساعتی ترافیک عبوری در آزادراه ها کمتر از 1000 معادل وسیله سواری است یعنی چیزی کمنر از نصف ظرفیت یک خط عبور! در چنین شرایطی، آموزش رانندگان حین اخذ گواهینامه با موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است؛
- سهم بالای تخلفات عدم رعایت فاصله طولی می تواند یکی از مهمترین دلایل عدم اثربخشی کافی دوربینهای کنترل سرعت در کشورمان باشد زیرا با فرض کارکرد پیوسته این دوربین ها و کنترل جدی سرعت توسط پلیس راهور (چه در سطخ جاده ها و چه شهرها) و رساندن سرعت جاری در معابر و راه ها به سرعت مجاز ، کماکان بدلیل عدم رعایت فاصله طولی ایمن بین دو وسیله متوالی، انتظار می رود سرعت برخورد دو وسیله متوالی (از نوع برخورد جلو به عقب) سرعت بالایی باشد وتصادف شدیدی را سبب شود؛
- موضوع عدم رعایت فاصله طولی در خطوط سرعت (خط منتهی الیه سمت چپ آزادراه یا بزرگراه) بمراتب فراوانی بیشتری نسبت به سایر خطوط دارد که عوامل زیادی را می توان مسبب این رفتار نادرست دانست از جمله آموزش بسیار محدود و ناکافی رانندگان حین اخذ گواهینامه. بدین ترتیب به علت همزمانی سرعت های بالا و عدم رعایت فاصله مجاز در خط سرعت، کنترل همزمان این دو موضوع در خط سرعت از اهمیت بمراتب بالاتری برخوردار است.
با در نظر داشتن مجموعه توضیحات بالا می توان روی آوری ریاست محترم راهور فراجا به موضوع "اهمیت رعایت فاصله طولی ایمن" وفق ماده 173 آیین نامه راهنمایی و رانندگی را به فال نیک گرفت و فرصت مغتنمی برای بهبود ایمنی ترافیک برشمرد. اما مشکل کجاست که سبب نگارش این نقد شده است؟
 
2. چالش اصلی در سخنان ریاست راهور فراجا در ارتباط با رعایت فاصله طولی 
بر اساس ماده 173 آیین نامه راهنمایی و رانندگی، رانندگان موظفند فاصله زمانی حداقل 2 ثانیه نسبت به وسیله جلویی خود را به عنوان فاصله ایمن، همواره رعایت نمایند. این میزان زمان در واقع، حداقل زمانی است که راننده وسیله پشت سری نیاز دارد تا از ترمز کردن ناگهانی وسیله جلویی خود آگاه شده، پای خود را روی پدال ترمز فشار داده و بدون برخورد با وسیله جلویی خود امکان توقف وسیله اش را داشته باشد. بدین ترتیب، فاصله ایمن تا وسیله جلویی، مستلزم رعایت حداقل زمان 2 ثانیه تا وسیله جلویی، مستقل از سرعت دو وسیله است. نکته قابل تامل در سخنان ریاست محترم راهور اینجاست که در ادامه صحبت های خود اشاره داشته اند:سردار سیدتیمور حسینی در توضیح بیشتر اظهار کرد: از ۱۰ بهمن‌ماه، به کمک سامانه‌های هوشمندی که در طول آزادراه‌ها و بزرگراه‌ها نصب شده‌اند، فاصله طولی خودروها به‌طور دقیق پایش خواهد شد. در مرحله نخست این طرح که تا پایان سال 1403 (۲۹ اسفندماه) ادامه خواهد داشت. تنها پیام‌های ارشادی و تذکرات به رانندگانی که فاصله ایمن را رعایت نکرده‌اند ارسال می‌شود. اما از ابتدای فروردین ۱۴۰۴، جریمه‌های قانونی مطابق آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی برای خودروهایی که فاصله طولی را رعایت نمی‌کنند، اعمال خواهد شد.
نکته اینجاست که رانندگان حین رانندگی خود چگونه می توانند فاصله زمانی 2 ثانیه ای تا وسیله جلویی را بسنجند و بکار بندند تا دچار بروز تخلف نشوند؟! آیا بدون وجود علائم راهنما در سطح راه (جاده های برون شهری یا معابر درون شهری) این امکان برای رانندگان میسر خواهد بود؟! بدون تردید خیر. در چنین حالتی، چگونه راهنمایی و رانندگی به خود اجازه می دهد بجای ادای مسئولیت راهنمایی خود، با صرف چنین زمان کوتاهی و بدون پیش بینی علائم لازم  در سطح راه ها، به ثبت تخلف کاربران بپردازد. آیا چنین رویکردی، دور شدن راهور از چارچوب اصلی ماموریت خود (که در عنوان آن مستتر است) و بجای آن، تمرکز بر ثبت تخلف و درآمدزایی نیست؟ آیا با اتخاذ چنین رویکردی، راهور در انجام ماموریت خود برای توجه رانندگان به موضوع "حفظ فاصله ایمن 2 ثانیه ای تا وسیله جلویی" می تواند موفق عمل کند؟
 
3. الزامات راهور برای اعمال تخلف رعایت فاصله طولی 
حال که راهور پس از سالها عزم کنترل این رفتار خطرناک را کرده، لازم است رویکردی کاملاً متفاوت و صبورانه اتخاذ نموده و اقدامات اساسی زیر را ، قبل از ثبت تخلف "عدم رعایت فاصله طولی ایمن" در دستور کار خود قرار دهد:
الف) همکاری با جامعه تحقیقاتی در معرفی علامت مناسب برای درج در سطح راه و همچنین نصب تابلوی آن در محلهای کنترل این تخلف؛
ب) درخواست از وزارت راه و شهرسازی و شهرداری ها برای رسم علائم و نصب تابلوهای نشانگر فاصله ایمن (وفق اجربیات جهانی و نتایج حاصل از بند الف) در محلهای با اولویت بالاتر در خصوص کنترل تخلف "عدم رعایت فاصله طولی ایمن"؛
پ) گنجاندن موضوع معرفی فاصله طولی ایمن در ماموریت موسسات آموزش رانندگی و آزمون اخذ گواهینامه؛
ت) همفکری و استفاده از تجربه متخصصینی که در این عرصه سالها در کشور تلاش کرده و بر اساس تحقیقات، به نتایج و یافته های ارزشمندی دست یافته اند تا اجرای عملیات کنترل تخلف، بتواند پایدار مانده و اثرات آن در بهبود ایمنی ترافیک قابل مشاهده باشد.
از آنجا که مخاطبان برای رعایت فاصله ایمن، نمی توانند مستقلاً عمل کنند و شمارش اعداد از 1001 تا 1002 یا 1003 (برای تعیین فاصله مجاز حین عبور از یک محل مشخص مانند چراغ روشنایی مسیر و ...) خود می تواند سبب حواس پرتی راننده و عواقب جدی تر برای وی، و سایر سرنشینان خودرو شود نیاز به علائم راهنما (شامل تابلو خط نوشته) که بتواند فاصله ایمن را به رانندگان نشان دهد و همچنین آموزش گسترده و موثر کاربران (قبل از شروع به اِعمال این تخلف) ضروری بنظر می رسد.
 
4. تعیین حداقل قاصله طولی ایمن 
اهمیت "حفظ فاصله طولی ایمن" تا آنجاست که در خودروهای امروزه که مجهز به سامانه های هوشمند خودرویی هستند، این سامانه در زمره مهمترین و موثرترین سامانه های درون خودرویی شناخته می شود و نشانه(symbol) آن مطابق آنچه که در شکل زیر آمده، می باشد. زمانی که یک وسیله به فاصله ای در آستانه فاصله ناایمن به وسیله جلویی می رسد، این آلارم هشدار فعال شده و به راننده هشدار لازم صوتی و یا لرزاننده صندلی و فرمان را می دهد تا راننده را آگاه سازد که در آستانه فاصله ناایمن قرار دارد. این فاصله بر اساس سرعت وسیله ای که در حال نزدیک شدن به وسیله جلویی است و حفظ فاصله 2 ثانیه تا این وسیله بر اساس فرمول ساده فیزیک که فاصله را از حاصلضرب سرعت در زمان بدست می آورد محاسبه می شود (شکل زیر). در واقع چنانچه سرعت وسیله ی پشت سر بر حسب کیلومتر بر ساعت (معادل حداکثر سرعت مجاز حرکت در مسیر) را به عدد 6/3 تقسیم کنیم یکای آن به متر در ثانیه تبدیل شده و با ضرب عدد حاصل در عدد 2 (حداقل فاصله زمانی مورد نیاز مغز برای دیدن چراغ ترمز وسیله جلویی و واکنش لازم برای ترمزگیری جهت عدم برخورد با وسیله جلویی) می توان حداقل فاصله ایمن تا وسیله جلویی را چنانکه در شکل پایینی آمده است محاسبه کرد.
همانطور که در شکل پایینی قابل مشاهده است، حداقل فاصله مجاز تا وسیله جلویی در مسیری با حداکثر سرعت مجاز 60 کیلومتر بر ساعت بین 45 تا 54 متر (متناسب با خشک یا تر بودن سطح مسیر) است. این فاصله در مسیری با حداکثر سرعت 80 کیلومتر بر ساعت و سطح خشک به حدود 70 متر می رسد و در بزرگراه هایی که معمولاً حداکثر سرعت 100 دارند به حدود 100 متر خواهد رسید!شاید کمتر راننده ایرانی، تصوری صحیح از چنین فاصله هایی به عنوان فاصله طولی ایمن تا وسیله جلویی داشته باشد. در برداشتی که از نظرات مخاطبین طی یکی از تجربیات قبلی انجام شده در ایران صورت گرفته، بیش از 80 درصد مخاطبان تصور نادرستی از حفظ فاصله ایمن داشته اند و تقریباً تمامی مخاطبین، حدس درستی در مورد فاصله ایمن که در ماده 173 آیین نامه راهنمایی و رانندگی درج شده نداشته اند.    بنابراین، انتظار می رود قبل از اجرایی نمودن تخلف عدم رعایت فاصله طولی ایمن توسط راهور فراجا، این نهاد باید مسئولیت بیشتری در باب آشنایی کاربران ترافیکی با حداقل فاصله مجاز 2 ثانیه ای ایفا نماید.  
 
5. تجربیات قبلی در مورد علائم نشانگر فاصله طولی ایمن 
موضوع رعایت فاصله طولی ایمن بین دو خودرو متوالی در راه ها موضوعی نیست که منحصر به ایران باشد و تجربیات قبلی جهانی نیز در این زمینه وجود دارد با اینحال، به جرات می توان گفت که تعدد موضوع "عدم رعایت فاصله ایمن بین خودرویی" در ایران بمراتب از سایر تجربیات مشابه جهانی بیشتر است که (چنانچه اشاره شد) دلیل آن را می توان در عدم آموزش رفتار صحیح رانندگی برای رعایت فاصله ایمن و تاکید بر این مهم حین آزمون های تئوری و عملی رانندگی دانست. 
از آنجا که اهمیت حفظ فاصله ایمن تا خودرو جلویی، در سرعت های بالاتر بمراتب بیشتر است (زیرا برخوردهای از نوع جلو به عقب به شدت بالاتری را می تواند سبب شود)، بنابراین نشانگرهایی که در سطح راه ها در قالب "خط نوشته" و یا "تابلو" مورد استفاده قرار گرفته اند عموماً بر اساس حداکثر سرعت مجاز راه طراحی شده اند. در واقع فرض بر این بوده که چنانچه وسیله ای با حداکثر سرعت مجاز (راه) در حرکت باشد به چه فاصله ای تا وسیله جلویی خود نیاز دارد تا در صورت توقف ناگهانی وسیله جلویی، با آن برخورد نداشته و بموقع بتواند وسیله خود را متوقف نماید. بدیهی است چنانچه وسیله نقلیه ای با سرعت کمتر از حد مجاز سرعت در مسیر، در آن تردد نماید حفظ فاصله میان علائم برای وسیله نقلیه مورد اشاره در جهت اطمینان بیشتر وی عمل کرده و خیال راننده وسیله نقلیه مذکور را راحت می کند که فاصله مجاز تا وسیله جلویی خود را رعایت کرده است و مستوجب جریمه نیست.
تصاویر زیر، نمونه هایی از علائم عمودی و افقی در سطح راه ها بمنظور راهنمایی رانندگان در مورد رعایت فاصله طولی ایمن را نشان می دهد.
همانگونه که در شکل ها مشخص است در تجربه بین المللی، از دو نماد دایرهتوپر (dots) و یا شِورون (chevron) جهت نمایش فاصله ایمن تا وسیله جلویی استفاده شده است. نکته مهم اینکه برای مشاهده بهتر این فاصلهتوسط رانندگان، فاصله ایمن به دو قسمت تقسیم شده و پیامی که به رانندگان داده شده است اینست که: حداقل دو علامت حک شده بر روی سطح راه را بایستی ببینید (keep at least 2 dots/chevrons) تا مطمئن باشید فاصله شما تا وسیله جلویی ایمن است و مستوجب جریمه نیست. 
با داشتن این تجربه قبلی جهانی، و با علم بر کیفیت رنگ های مورد استفاده برای خط کشی و علامتگذاری راه ها، در تجربه مشابهی در ایران که در امتداد بلوار (شهری) غدیر در شهر قم بکارگرفته شد (بصورت مکمل با نصب دوربین ثبت همزمان تخلف سرعت و فاصله طولی در امتداد همین بلوارشهری)، از علامتی ترکیبی استفاده شده است که هم شامل شِورون بوده و هم دایره توخالی (تصویر روبرو).
 
6. جمع بندی 
با توجه به مطالب برشمرده در این گزارش، توصیه می شود چنانچه راهور فراجا در صدد است تا برای ارتقای ایمنی ترافیک (چه در حوزه شهری و چه جاده ای)، ثبت و اعمال تخلف عدم رعایت فاصله طولی ایمن را در دستور کار خود و تیمهای گشت راه ها و معابر شهری قرار دهد، طی اقدامی برنامه ریزی شده، لازم است پیشاپیش پیگیر موضوع اجرای خط کشی ویژه معرفی فاصله طولی ایمن (مشابه تجربه شهر قم) باشد. تنها در چنین حالتی است که ثبت تخلف کاربران منطقی بنظر می رسد. در غیر اینصورت، ثبت تخلف عدم رعایت فاصله طولی ، بدلیل عدم آگاهی لحظه ای رانندگان از فاصله ایمن بنظر می رسد بتواند مورد اعتراض کاربران واقع شود و پلیس راهور را از اهداف ماموریتی خود که همانا افزایش انضباط ترافیکی و بهبود موثر ایمنی ترافیک (ضمن رعایت حقوق کاربران)، ضمن آموزش کاربران، است دور سازد. در شرایطی که پویش "نه، به تصادف" در آستانه سفرهای نوروزی بصورت شعاری ملی درآمده است لازم است بخاطر داشته باشیم که چنانچه مدیریت و کنترل ترافیک نیز بصورت نادرست پیاده شود می تواند در رفتار پرخاشگرانه کاربران تاثیر منفی داشته و اثرمعکوس در نتایج پویش "نه؛ به تصادف" بجا گذارد.با شناختی که از سوابق قبلی ریاست محترم راهور از یک سو و ریاست فعلی پلیس راه کشور وجود دارد، اطمینان دارد موضوع اجرای تخلف عدم رعایت فاصله طولی با وضعیت فعلی را مسکوت نگه خواهند داشت تا پیش نیازهای دیگر این اقدام از جمله آموزش متناسب رانندگان در ابعاد گسترده و بویژه اجرای خط نوشته های تعیین کننده فاصله ایمن بر اساس حداکثر سرعت مجاز راه های مختلف انجام شده و اجرای این تخلف بصورت هدفمند از راه هایی که دارای بیشترین میزان این تخلف است با تاخیری چند ماهه (تنها پس از اطمینان از انجام پیش نیازهای برشمرده در بالا) بمورد اجرا گذاشته شود.طی این مدت، با استفاده از داده های حاصل از سامانه های هوشمند ثبت تخلف عدم رعایت فاصله طولی ایمن، می توان رانندگان با رفتار مناسب را شناسایی کرده و ایشان را تشویق نمود تا بدین ترتیب با الگوسازی رفتارهای خوب، بتوان به  آموزش عموم کاربران، که مورد توصیه ماده 173 آیین نامه راهنمایی و رانندگی نیز هست، پرداخت.