سلامت جسم و روان؛ دو قربانی مصرف دخانیات

شفاانلاین»سلامت  مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، به مناسبت "هفته ملی بدون دخانیات"، به تبیین پیامدهای روانی و اجتماعی مصرف دخانیات پرداخت و تأکید کرد: مصرف دخانیات، به‌ویژه سیگار، از جنبه‌های مختلف می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی در حوزه سلامت روان و روابط اجتماعی افراد شود.

به گزارش شفاآنلاین محمدرضا شالبافان،  با اشاره به نتایج پژوهش‌های علمی افزود: مصرف سیگار هرچند به قصد تفریح یا تجربه یک‌باره، می‌تواند بسیار اعتیادآور باشد. آمارها نشان می‌دهد که بیش از ۳۰ درصد افرادی که تنها یک‌بار سیگار مصرف می‌کنند، در ادامه به مصرف‌کننده دائمی تبدیل می‌شوند. این وابستگی، نه‌تنها منجر به آسیب‌های جسمی، بلکه باعث افت کیفیت زندگی و کاهش طول عمر افراد نیز می‌شود.

شالبافان همچنین مصرف دخانیات را "دروازه ورود" به سایر مواد اعتیادآور دانست و اظهار کرد: افرادی که سیگار مصرف می‌کنند، در معرض خطر بیشتری برای گرایش به سایر مواد مخدر قرار دارند. این مساله اغلب با مشکلات روانی عمیق‌تری همراه می‌شود که هم فرد و هم خانواده و جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

وی با هشدار نسبت به شیوع روزافزون مصرف قلیان و سیگار در میان نوجوانان و جوانان، بر لزوم آموزش، آگاهی‌رسانی و ارائه خدمات روان‌درمانی و پیشگیری، تاکید کرد.

پیشگیری از مصرف دخانیات، ضرورتی برای حفظ سلامت روان خانواده و جامعه

وی با تاکید بر اهمیت پیشگیری از مصرف دخانیات در دوران نوجوانی و جوانی، اظهار کرد: سنین نوجوانی و جوانی، دوره‌ای بسیار حساس در شکل‌گیری شخصیت و رفتارهای بلندمدت است. اگر در این سنین از مصرف دخانیات پیشگیری شود، می‌توان گام بزرگی در جهت ارتقا سلامت روانی و اجتماعی جامعه برداشت. از سوی دیگر، درمان افرادی که به دخانیات وابسته هستند نیز بسیار مؤثر و ضروری است.

شالبافان با اشاره به چالش‌های مصرف دخانیات در مراحل مختلف زندگی، افزود: نوجوان یا جوانی که وارد چرخه مصرف دخانیات می‌شود، معمولاً با تنش‌ها و چالش‌های عاطفی و ارتباطی در خانواده مواجه می‌شود. این تنش‌ها می‌توانند به شکل‌گیری الگوهای رفتاری ناسالم و کاهش انسجام خانوادگی منجر شوند.

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت ادامه داد: در سنین بالاتر، وقتی فرد در نقش پدر یا مادر قرار می‌گیرد، مصرف دخانیات تبدیل به یک چالش جدی در تربیت فرزندش می‌شود. بسیاری از والدین مصرف‌کننده تمایلی ندارند که فرزندان‌شان سیگار یا قلیان مصرف کنند، اما مصرف دخانیات در آنان، ناخواسته الگویی برای فرزندان می‌سازد. این تضاد، تنش‌زا و استرس‌آفرین است و می‌تواند بر روابط خانوادگی تأثیر منفی بگذارد.

وی همچنین به اثرات مستقیم دخانیات بر درمان‌های روان‌پزشکی، اشاره کرد و گفت: مصرف دخانیات می‌تواند درمان برخی از اختلالات روانی رایج مانند اضطراب و افسردگی را دچار اختلال کند. از یک سو، تأثیر فیزیولوژیک نیکوتین بر سیستم عصبی مرکزی می‌تواند روند بهبودی را کند سازد، و از سوی دیگر، مصرف دخانیات در برخی موارد باعث تغییر در اثربخشی داروهای روان‌پزشکی می‌شود؛ به‌طوری که ممکن است میزان جذب یا تأثیرگذاری داروها تحت‌الشعاع قرار گیرد و روند درمان را پیچیده‌تر کند.

نوجوانی؛ مهم‌ترین دوره برای پیشگیری از مصرف دخانیات

شالبافان در ادامه این گفت‌وگو، با تأکید بر اهمیت ویژه دوران نوجوانی و جوانی در پیشگیری از مصرف دخانیات، اظهار کرد: حساس‌ترین و شاید مهم‌ترین دوره‌ای که باید از افراد در برابر شروع مصرف دخانیات محافظت کرد، دوره نوجوانی و جوانی است. در این مقطع، افراد در مرحله شکل‌گیری هویت و ارزش‌های رفتاری خود هستند و به‌شدت تحت تأثیر عوامل محیطی، به‌ویژه گروه همسالان قرار دارند.

وی با اشاره به نقش تأثیرگذار فشار گروه همسالان در سوق دادن نوجوانان به سمت مصرف دخانیات، افزود: اگر فضای ارتباطی میان دوستان و هم‌کلاسی‌ها در مدرسه یا دانشگاه به سمتی برود که مصرف دخانیات را امری بی‌اشکال، حتی موجه یا باکلاس جلوه دهد، احتمال گرایش اعضای آن گروه به مصرف دخانیات افزایش می‌یابد. متأسفانه، این تأثیرپذیری از همسالان گاهی بسیار قوی‌تر از اثر تربیتی خانواده یا پیام‌های رسانه‌ای است.

شالبافان در ادامه با اشاره به مسئولیت خانواده‌ها تأکید کرد: در چنین شرایطی، نقش خانواده‌ها بیش از پیش حیاتی است. والدین باید ضمن مراقبت از رفتارهای فرزندانشان در این زمینه، بتوانند با ایجاد یک رابطه صمیمانه، حمایتی و در عین حال نظارتی مؤثر، فضایی امن برای گفت‌وگو با فرزند خود فراهم کنند.

وی، یکی از چالش‌های مهم تربیتی در عصر حاضر را افزایش فاصله نسلی دانست و گفت: متأسفانه امروزه در بسیاری از خانواده‌ها، فرزندان احساس نزدیکی و درک متقابل کافی با والدین ندارند. این شکاف ارتباطی باعث می‌شود نوجوان یا جوان نتواند نگرانی‌ها، سوالات و کنجکاوی‌های خود را با والدین در میان بگذارد و در نتیجه، در خلأ ارتباطی به سمت تجربه‌گری پرخطر مانند مصرف دخانیات سوق پیدا کند.

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، هشدار داد: در بسیاری از موارد، خانواده‌ها زمانی متوجه مصرف دخانیات فرزندشان می‌شوند که رفتار به یک عادت تبدیل شده و ترک آن دشوار شده است. بنابراین، پیشگیری از آغاز مصرف دخانیات و ایجاد بستر مناسب برای گفت‌وگو درون خانواده، بسیار مؤثرتر و آسان‌تر از درمان وابستگی در مراحل بعدی خواهد بود.

دخانیات؛ دروازه ورود به اعتیاد

شالبافان با اشاره به نقش دخانیات به‌عنوان زمینه‌ساز مصرف مواد مخدر اظهار کرد: در ادبیات علمی جهان، دخانیات به‌عنوان یک دروازه ورود یا Gateway برای مصرف مواد مخدر شناخته می‌شود. واقعیت این است که بسیار نادر و استثنایی‌ست که فردی بدون مصرف قبلی دخانیات، مستقیماً به سمت مصرف مواد مخدر برود.

وی ادامه داد: تقریباً تمامی افرادی که درگیر مصرف مواد مخدر شده‌اند، مسیر خود را با سیگار آغاز کرده‌اند؛ در ادامه، ممکن است مصرف الکل به این زنجیره اضافه شود و در نهایت فرد به سمت مصرف مواد اعتیادآور و مخرب‌تر سوق پیدا کند.

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با تاکید بر ضرورت اقدامات پیشگیرانه گفت: اگر هدف ما کاهش بروز و شیوع اعتیاد در جامعه است، یکی از مهم‌ترین راهبردها، پیشگیری از مصرف دخانیات در مراحل اولیه زندگی به‌ویژه نوجوانی و جوانی است. این موضوع، نقش بسیار حیاتی در سلامت فردی و اجتماعی دارد.

نقش مهم آموزش عمومی و رسانه‌ها در زمینه پیشگیری از مصرف دخانیات

وی، نقش آموزش عمومی و رسانه‌ها را در این زمینه برجسته دانست و افزود: ارتقای آگاهی عمومی از طریق آموزش‌های مدرسه‌ای، خانوادگی و رسانه‌ای، به‌ویژه رسانه‌های دیداری و شبکه‌های اجتماعی، می‌تواند تأثیر چشمگیری در کاهش گرایش به دخانیات و در نتیجه، جلوگیری از ورود نسل جوان به چرخه اعتیاد داشته باشد.

هشدار درباره تصویرسازی نادرست مصرف دخانیات در آثار نمایشی

شالبافان، با ابراز نگرانی از نمایش نامناسب مصرف دخانیات و الکل در رسانه‌ها و آثار تصویری، اظهار کرد: متأسفانه در سال‌های اخیر شاهد هستیم که در برخی فیلم‌ها و سریال‌ها، چه در تلویزیون رسمی، چه در شبکه نمایش خانگی و چه در سینماهای عمومی، صحنه‌هایی به تصویر کشیده می‌شود که مصرف سیگار، الکل و دیگر انواع دخانیات را به شکلی غیرمسئولانه نمایش می‌دهند؛ گاهی حتی به‌گونه‌ای که انگار در حال تبلیغ و ترویج آن هستند.

وی افزود: این مساله نگرانی‌های جدی برای والدین به همراه داشته، چراکه نوجوانان و جوانان تحت تأثیر مستقیم چنین تصاویری قرار می‌گیرند. نمایش مصرف دخانیات به عنوان بخشی از یک رفتار طبیعی یا جذاب، می‌تواند افراد را به سمت تجربه‌گری و مصرف سوق دهد؛ به‌ویژه اگر شخصیت‌های مثبت یا محبوب داستان نیز از این رفتارها استفاده کنند.

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با بیان اینکه هنرهای تصویری اگر قرار است موضوع مصرف مواد، الکل یا دخانیات را مطرح کنند باید مسئولانه و با ملاحظات روانی و اجتماعی باشد، تصریح کرد: اگر در فیلم یا سریالی به ناچار صحنه‌هایی از مصرف مواد نشان داده می‌شود، این نمایش به هیچ‌وجه نباید جنبه تبلیغاتی داشته باشد. نباید به گونه‌ای باشد که بیننده وسوسه تجربه آن را پیدا کند. مهم‌تر آن‌که تکرار این صحنه‌ها باید محدود و هدفمند باشد و از همه مهم‌تر، پیامدها و آسیب‌های ناشی از مصرف نیز در همان روایت به‌روشنی نمایش داده شود.

شالبافان با اشاره به الگوپذیری مخاطبان جوان از شخصیت‌های محبوب فیلم‌ها، ادامه داد: در برخی آثار، مصرف سیگار یا الکل به عنوان نمادی از تفکر عمیق یا افزایش تمرکز نشان داده می‌شود؛ برای مثال، کاراکتری که قصد دارد درباره مسأله‌ای مهم بیندیشد، سیگار روشن می‌کند! یا فردی که دچار اضطراب است، به الکل یا مواد مخدر پناه می‌برد! و این در حالی است که در اکثر مواقع آن فرد، نقش منفی فیلم نبوده و کاراکتر محبوبی محسوب می‌شود، این پیام‌های پنهان به شدت مخرب و گمراه‌کننده‌اند.

وی تأکید کرد: رسانه‌ها و سازندگان آثار نمایشی باید نسبت به مسئولیت اجتماعی خود در قبال سلامت روان جامعه، به‌ویژه نسل نوجوان و جوان، آگاه باشند. هر تصویرسازی نادرست می‌تواند زمینه‌ساز تجربه‌گری پرخطر و آغاز مسیر اعتیاد باشد، که جبران آن در سطح خانواده و جامعه، بسیار دشوار و پرهزینه است.

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با اشاره به ضرورت غربالگری اختلالات روان‌پزشکی به‌ویژه در زنان و نوجوانان، اظهار کرد: برخی از افراد، به‌ویژه نوجوانان و زنان، ممکن است در مواجهه با عوامل پرتنش، به مصرف دخانیات به‌عنوان راهی برای تسکین، فرار ذهنی یا سرگرمی پناه ببرند. این روند می‌تواند به یک رفتار جایگزین نگران‌کننده تبدیل شود که ریشه در اختلالات روانی درمان‌نشده مانند افسردگی یا اضطراب دارد.

نگرانی از روند رو به افزایش مصرف دخانیات در میان بانوان

وی با ابراز نگرانی از روند رو به افزایش مصرف دخانیات در میان بانوان، افزود: متأسفانه در سال‌های اخیر شاهد کاهش قبح اجتماعی مصرف سیگار توسط زنان و دختران هستیم. در گذشته، حتی در صورت مصرف، تلاش می‌شد این رفتار در ملأعام دیده نشود، اما اکنون این مرز فرهنگی در حال کمرنگ شدن است. این موضوع نگران‌کننده است، چراکه آسیب‌های جسمی ناشی از مصرف دخانیات در زنان، در برخی موارد با مردان تفاوت دارد و می‌تواند سلامت عمومی آنان را به‌طور جدی تهدید کند.

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت همچنین به نقش مادری و اجتماعی زنان اشاره کرد و ادامه داد: زنان در نقش مادرانه و در جایگاه تأثیرگذار خود در خانواده و جامعه، نیازمند مراقبت‌های جدی‌تری از سوی نظام سلامت هستند. البته باید تأکید کنم که مصرف دخانیات در هر دو جنس آسیب‌زاست، چه از منظر جسمی و چه روانی اجتماعی، اما به‌واسطه برخی تفاوت‌های بیولوژیکی و نقشی که زنان در تربیت نسل آینده ایفا می‌کنند، پیشگیری و درمان در این گروه اهمیت مضاعفی دارد.

وی با اشاره به تأثیر دخانیات بر اختلالات روانی شایع مانند اضطراب و افسردگی، افزود: مصرف دخانیات می‌تواند روند درمان این اختلالات را پیچیده کند. از یک سو، ترکیبات موجود در دخانیات مستقیماً بر سیستم عصبی تأثیر می‌گذارند، و از سوی دیگر، در افرادی که تحت درمان دارویی روان‌پزشکی هستند، ممکن است باعث اختلال در عملکرد داروها و کاهش اثربخشی آن‌ها شود.

شالبافان در ادامه خاطرنشان کرد: همچنین نباید فراموش کرد که آسیب‌های روانی و جسمی به‌شدت با یکدیگر در تعامل‌اند. افرادی که بر اثر مصرف دخانیات دچار مشکلات قلبی، تنفسی یا دیگر بیماری‌های مزمن می‌شوند، در مقایسه با افراد سالم، بیشتر در معرض ابتلاء به اختلالات روانی قرار دارند. این هم‌افزایی منفی میان آسیب‌های روان و جسم، اهمیت پیشگیری از مصرف دخانیات را برای ما دوچندان می‌کند.

دکتر شالبافان درباره اقدامات وزارت بهداشت در زمینه فرهنگ‌سازی، پیشگیری و درمان مصرف دخانیات، اظهار کرد: موضوع پیشگیری از مصرف دخانیات از سال‌ها پیش در دستور کار دبیرخانه کنترل دخانیات در معاونت بهداشت وزارت بهداشت قرار گرفته است. در این راستا، دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد نیز فعالیت‌هایی را در زمینه آموزش، اطلاع‌رسانی و کاهش تقاضا برای مصرف دخانیات در سطح جامعه پیگیری می‌کند.

وی با اشاره به اهمیت آموزش فراگیر در سطح نظام سلامت ادامه داد: تدوین محتواهای آموزشی برای گروه‌های مختلف جامعه، همچنین آموزش نظام‌مند به ارکان مراکز خدمات جامع سلامت، از پزشکان عمومی گرفته تا بهورزان، مراقبان سلامت و روانشناسان، از جمله برنامه‌های اصلی ماست. با این حال، تمام این تلاش‌ها زمانی مؤثر خواهد بود که فضای عمومی جامعه نسبت به ترک دخانیات حساس باشد و برای آن اهمیت قائل شود.

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با تأکید بر چالش‌های موجود در کشور، خاطرنشان کرد: یکی از نگرانی‌های جدی ما این است که با افزایش مشکلات اجتماعی و اقتصادی، اولویت‌های مهمی مانند پیشگیری از مصرف دخانیات تحت‌الشعاع قرار گیرد. با این حال، تلاش ما در وزارت بهداشت و رسانه‌ها این است که از مناسبت‌هایی مانند "هفته ملی بدون دخانیات" برای ارتقای سطح آگاهی عمومی و اطلاع‌رسانی مؤثر استفاده کنیم.

وی با اشاره به خدمات درمانی موجود برای ترک دخانیات، توضیح داد: در حال حاضر، هم درمان‌های غیردارویی که پایه اصلی ترک هستند و هم درمان‌های دارویی و جایگزین، در کشور ما وجود دارند. با این حال، باید دسترسی به این خدمات تسهیل و مراکز قابل‌دسترس برای عموم به صورت گسترده‌تر فراهم شود.

شالبافان ادامه داد: چالش اصلی ما صرفاً گسترش مراکز نیست، بلکه مراجعه پایین مردم برای بهره‌گیری از این خدمات است. ما نیاز داریم مردم آگاهی بیشتری پیدا کنند که این خدمات وجود دارد، قابل دسترسی است، و می‌تواند به آن‌ها در زمینه ترک دخانیات کمک کند. همین حالا هم در مراکز خدمات جامع سلامت، بخش‌هایی تحت عنوان “مراکز منتخب” راه‌اندازی شده که در سال جاری و آینده گسترش پیدا خواهند کرد.

وی نقش سازمان‌های مردم‌نهاد را نیز بسیار کلیدی دانست و گفت: سازمان‌های مردم‌نهاد و انجمن‌های علمی می‌توانند در حوزه ترک دخانیات، نقش مهمی در افزایش آگاهی، دسترسی عمومی، و نیز مطالبه‌گری از نهادهای سیاست‌گذار ایفا کنند. فعالیت‌های این نهادها تاکنون بسیار ارزشمند بوده، اما ظرفیت بالقوه آن‌ها بسیار فراتر از وضع موجود است.

شالبافان همچنین با اشاره به همکاری‌های بین‌بخشی اظهار کرد: درحال حاضر، سازمان امور اجتماعی کشور، که متولی اصلی مسائل آسیب‌های اجتماعی در برنامه‌های کلان کشور است، و وزارت بهداشت به عنوان متولی سلامت عمومی، همکاری نزدیکی در این زمینه دارند. نشست‌ها و گروه‌های کاری متعددی در این رابطه تشکیل شده و موضوع کنترل آسیب‌های اجتماعی به صورت چندبُعدی و جامع بررسی می‌شود.

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در پایان خاطرنشان کرد: ما اعتقاد داریم که آسیب‌های اجتماعی را نمی‌توان از آسیب‌های سلامت روان جدا دانست. وضعیت اجتماعی و وضعیت روانی افراد به‌طرز پیچیده‌ای با هم در تعامل‌اند. بسیاری از عواملی که بر سلامت روان تأثیر می‌گذارند، در واقع ریشه‌های اجتماعی دارند که ما در نظام سلامت آن‌ها را "مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر بر سلامت" می‌نامیم. به همین دلیل، یکی از راهکارهای ما برای مداخله مؤثر، توسعه مراکز "سراج" در سطح کشور است. این مراکز به صورت تخصصی برای رسیدگی به وضعیت اجتماعی افراد مبتلا به اختلالات روانی طراحی شده‌اند و با همکاری نهادهای گوناگون، می‌توانند در مدیریت و بهبود شرایط زندگی این افراد نقش بسیار مؤثری ایفا کنند.