خطر سیل در اوج خشکسالی
شفاآنلاین »عمومی» با وجود شدت بالای بارشها، سه عامل مانع از بهبود معنادار وضعیت منابع آبی کشور میشود: نفوذ پایین خاک خشک که اجازه ورود آب به لایههای زیرین را نمیدهد. رواناب سریع و هدررفت سطحی که موجب خروج بخش زیادی از بارش از چرخه آب شیرین میشود.
به گزارش شفاآنلاین بارشهای شدید مدیترانهای در هفته آینده، بهدلیل خشکسالی طولانی و کاهش نفوذپذیری خاک، خطر وقوع سیلابهای ناگهانی را در مناطق غربی و جنوبغربی کشور بهطور قابلتوجهی افزایش میدهد
بر اساس اجماع مدلهای پیشیابی هواشناسی، از دوشنبه تا پنجشنبه هفته آینده، حجم قابلتوجهی از رطوبت مدیترانه و دریای سرخ به سمت غرب و جنوبغرب ایران حرکت خواهد کرد
این الگو معمولاً زمینهساز تشکیل بارشهای شدید و کوتاهمدت بهویژه در نواحی کوهستانی و دامنهای است. کارشناسان تأکید میکنند که گستردگی این بارشها بههیچوجه به معنای جبران کمآبی در کشور نیست و نباید موجب شکلگیری تصور “ترسالی” یا بازگشت شرایط نرمال آبی شود؛ زیرا مسئله اصلی مدیریت منابع آب و حکمرانی صحیح بر ورودی و خروجی آب است، نه صرفاً افزایش موقتی بارش.
در عین حال، بخشهای زیادی از کشور به دلیل خشکی طولانیمدت، کمبارشی پاییزی و از بین رفتن نفوذپذیری خاک در شرایطی هستند که حتی بارشهای متوسط نیز میتواند باعث ایجاد رواناب شدید و وقوع سیلاب ناگهانی شود. همین ترکیب، وضعیت پیشِ رو را بهطور جدی حساس و نیازمند آمادگی میکند
چرا بارشهای پیشِ رو میتواند ریسک سیلاب را افزایش دهد؟
الف) افت نفوذپذیری خاک پس از دوره خشکسالیبر اساس مطالعات میدانی در کشورهای مختلف، دورههای خشکسالی بلندمدت میتواند نفوذپذیری خاک را بین ۴۰ تا ۵۷ درصد کاهش دهد. خاک خشکی که پوشش گیاهی خود را از دست داده باشد، سریعاً «پوسته» میبندد و توانایی جذب بارشهای اولیه را ندارد.در چنین شرایطی، بارشهای کمتر از ۲۰ تا ۳۰ میلیمتر در ساعت نیز میتواند بلافاصله تولید رواناب کرده و به جریانهای تند سطحی منجر شود.
ب) پدیده آبگریزی سطحی در خاک (Hydrophobicity)در مناطق کمبارش و خشکشده، لایههای سطحی خاک آب را پس میزنند و اصطلاحاً «آبگریز» میشوند.این پدیده که در کالیفرنیا، استرالیا و اقلیم مدیترانه بهطور گسترده ثبت شده، باعث میشود بارشها سریعتر از سطح زمین عبور کرده و بهجای نفوذ، روی زمین جاری شوند.
این روند سرعت ایجاد سیلاب را افزایش میدهد و حجم بیشتری از گلولای را وارد مسیرهای آبراههای میکند.ج) شباهت الگو با رخدادهای جهانیِ سیلابهای ناگهانینمونه شناختهشده این رفتار در Montecito کالیفرنیا (سال ۲۰۱۸) رخ داد؛ جایی که حدود ۲۴ میلیمتر بارش در تنها ۱۵ دقیقه روی خاک خشک و آسیبدیده ناشی از آتشسوزی، سیلاب و گلولای شدید ایجاد کرد و ۲۳ نفر جان باختند.
این واقعه نشان میدهد که شدت متوسط بارش نیز در شرایط خشکی بلندمدت میتواند به فجایع محلی تبدیل شود. اکنون با توجه به خشکی پاییز امسال در بسیاری از استانهای غربی و جنوبغربی ایران، الگوی مذکور کاملاً قابل تعمیم است.پیوند وضعیت ایران با دادههای علمی و الگوی بارش مدیترانه.
بارشهای مدیترانهای معمولاً دو ویژگی حساس دارند: شدت بالا در بازه کوتاهزمانی و ورود موجهای رطوبتی فشرده که هنگام برخورد با ارتفاعات زاگرس، بارش ناگهانی ایجاد میکنند.همین ترکیب در شرایط فعلی کشور، که با کاهش نفوذپذیری خاک، ضعف پوشش گیاهی تابستانه و وقوع آتشسوزیهای پراکنده همراه شده، ظرفیت ایجاد سیلاب را دوچندان میکند.
پیشبینی میشود در چنین شرایطی، روانابها با سرعت بیشتری شکل گرفته، آبراههها و مسیلها زودتر فعال شوند و در عرض چند دقیقه سیلابهای محلی (Flash Flood) بروز کنند. این نوع سیلابها فرصت واکنش و مدیریت بحران را بسیار محدود میکنند.مناطق با بیشترین ریسک سیلاب در بارشهای پیشِ روالگوهای رطوبتی مدیترانهای و تجربه بارشهای سالهای گذشته نشان میدهد که بیشترین خطر سیلاب، رواناب شدید و گلولای در استانهای زیر وجود دارد:
غرب کشور: کرمانشاه، کردستان، لرستان، ایلام
جنوبغرب: خوزستان، چهارمحال و بختیاری
شمالغرب: آذربایجان غربی، زنجان، همدان
دامنههای زاگرس میانی: شامل مناطق شیبدار با پوشش گیاهی ضعیف و روستاهای دامنهای مناطق دارای بارش کم در سال گذشته و امسال، روستاهای در مجاورت رودخانههای فصلی، مسیلها و آبراههها و همچنین نقاط شیبدار و کوهپایهای، در صدر ردهبندی ریسک قرار دارند.
چرا این بارشها کمآبی کشور را جبران نمیکند؟
با وجود شدت بالای بارشها، سه عامل مانع از بهبود معنادار وضعیت منابع آبی کشور میشود: نفوذ پایین خاک خشک که اجازه ورود آب به لایههای زیرین را نمیدهد. رواناب سریع و هدررفت سطحی که موجب خروج بخش زیادی از بارش از چرخه آب شیرین میشود.
چالش مدیریتی مخازن سدها که در کنترل ورودیها و خروجیها، موانع عملیاتی دارند.به همین دلیل، این بارشها گرچه ممکن است آب رودخانهها و مسیلها را بهطور موقت پرآب نشان دهد، اما تأثیر مؤثر و بلندمدتی بر منابع زیرزمینی ندارد.
