تهدید مالاریا در جنوب ایران/ ثبت ۵۴ ابتلا در هرمزگان
شفاآنلاین »سلامت» مالاریا از جمله بیماری‌های عفونی شایع در مناطق گرم و مرطوب است که توسط انگل پلاسمودیوم و از طریق گزش پشه ماده‌ی آنوفل به انسان منتقل می‌شود؛ این پشه در آب‌های راکد و نسبتاً تمیز تخم‌گذاری کرده و در شرایط دمایی بالا و رطوبت زیاد، به سرعت تکثیر می‌شود که تب‌های دوره‌ای، کم‌خونی و ضعف شدید از نشانه‌های اصلی این بیماری هستند و در صورت عدم درمان به‌موقع، می‌تواند عوارض جدی برای سلامت فرد ایجاد کند.
به گزارش شفاآنلاین استان هرمزگان به دلیل شرایط اقلیمی خاص، وجود سواحل مرطوب و تردد اتباع خارجی از کشور‌های هم‌مرز، همواره یکی از مناطق حساس کشور در زمینه کنترل و پیشگیری از مالاریا محسوب می‌شود و هرچند اجرای برنامه‌های مراقبتی گسترده در سال‌های اخیر موجب کاهش محسوس آمار ابتلا شده است، اما کارشناسان بهداشت هشدار می‌دهند که خطر بازگشت بیماری در این استان همچنان پابرجاست.
در جنوب گرم و مرطوب ایران، جایی میان نخل‌های بلند و سواحل آفتاب‌خورده هرمزگان، هنوز صدای زمزمه پشه‌های ناقل مالاریا گاه‌به‌گاه از پس سال‌ها مبارزه به گوش می‌رسد. استانی که روزگاری یکی از کانون‌های اصلی این بیماری در کشور بود، امروز به لطف برنامه‌های مراقبتی و تلاش‌های شبکه بهداشت، توانسته روند ابتلا را مهار کند، اما خطر هنوز به‌طور کامل از میان نرفته است. تغییرات اقلیمی، گسترش مهاجرت، آب‌های راکد شهری و فاضلاب‌های روباز در حاشیه سکونتگاه‌ها عواملی‌اند که سایه بازگشت بیماری را همچنان بر سر این اقلیم گرمسیری حفظ کرده‌اند.
آخرین گزارش رسمی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان از شناسایی ۵۴ مورد ابتلا به مالاریا در سال جاری حکایت دارد؛ آماری که در مقایسه با ۱۲۹ مورد سال گذشته، کاهش قابل توجه ۵۹ درصدی را نشان می‌دهد. این افت چشمگیر، در نگاه نخست نشانه‌ای امیدبخش از کارآمدی طرح‌های کنترل و مراقبت بیماری است، اما کارشناسان هشدار می‌دهند که اقلیم مساعد استان برای تکثیر پشه ناقل، می‌تواند در صورت غفلت، بار دیگر شعله‌های خاموش‌شده مالاریا را زنده کند.
بر اساس داده‌های اپیدمیولوژیک، بیشتر موارد شناسایی‌شده مربوط به گونه انگل ویواکس است که عامل شکل خفیف‌تر، اما مزمن‌تر بیماری به شمار می‌رود؛ در کنار آن، مواردی از نوع فالسیپاروم و حتی نوع ترکیبی (میکس) نیز گزارش شده که نشان از تنوع منبع آلودگی دارد. نگاهی دقیق‌تر به ترکیب جمعیتی مبتلایان نیز وجه دیگری از مسئله را آشکار می‌کند: در میان ۵۴ بیمار شناسایی‌شده، ۱۹ نفر ایرانی و بیش از نیمی دیگر اتباع خارجی از کشور‌های افغانستان، پاکستان و حتی قاره آفریقا هستند. این نسبت نشان می‌دهد که جابه‌جایی جمعیت‌های مهاجر و مرزی، همچنان یکی از عوامل مهم در پایداری چرخه انتقال مالاریا در جنوب کشور است.
مسئولان بهداشتی هرمزگان موفقیت اخیر را نتیجه اجرای مستمر طرح‌های غربالگری در مبادی ورودی، ردیابی فعال بیماران، سم‌پاشی هدفمند و آموزش همگانی می‌دانند؛ اقداماتی که اگرچه بار بیماری را کاهش داده، اما نیازمند استمرار و تقویت است. چرا که کارشناسان محیط و سلامت هشدار می‌دهند تداوم گرما، رطوبت بالا و حضور آب‌های راکد در مناطق حاشیه‌ای بندرعباس، میناب، جاسک و سایر نقاط ساحلی، محیطی مناسب برای بازتولید ناقلان بیماری فراهم کرده است.
در چنین شرایطی، همکاری نهاد‌های شهری و محلی بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد. پاک‌سازی محیط، زهکشی آب‌های سطحی، اصلاح شبکه فاضلاب، و استمرار سم‌پاشی‌ها باید به بخشی از برنامه منظم شهرداری‌ها و دهیاری‌ها بدل شود تا دستاورد کاهش ابتلا در هرمزگان به نقطه‌ای پایدار برسد. مالاریا اگرچه دیگر بیماری غالب استان نیست، اما در سایه هر غفلت کوچک می‌تواند دوباره از خواب گرم و مرطوب جنوب بیدار شود.
در همین زمینه، دکتر یحیی میرزاده، معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم، از شناسایی ۵۴ مورد مثبت ابتلا به مالاریا در سال جاری خبر داد و گفت: در مقایسه با ۱۲۹ مورد سال گذشته، امسال شاهد کاهش ۵۹ درصدی موارد ابتلا هستیم؛ با این حال، وضعیت اقلیمی مساعد برای فعالیت پشه ناقل، ضرورت استمرار مراقبت‌ها را یادآور می‌شود.
وی با اشاره به نوع انگل‌های شناسایی‌شده افزود: از مجموع موارد ثبت‌شده، ۴۸ مورد از نوع ویواکس، پنج مورد فالسیپاروم و یک مورد میکس بوده است.
میرزاده تصریح کرد: بر اساس بررسی‌های اپیدمیولوژیک، ۱۹ نفر از مبتلایان ایرانی، ۱۳ نفر تبعه افغانستان، ۲۱ نفر تبعه پاکستان و یک مورد نیز از اتباع قاره آفریقا هستند که نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از موارد مربوط به مهاجران و اتباع خارجی است.
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان با تأکید بر نقش برنامه‌های مراقبتی در کنترل بیماری افزود: کاهش آمار ابتلا نتیجه اجرای طرح‌های غربالگری در مبادی ورودی، ردیابی بیماران، سم‌پاشی‌های هدفمند و آموزش عمومی در مناطق در معرض خطر بوده است.
کارشناسان حوزه سلامت نیز معتقدند تداوم شرایط اقلیمی گرم و مرطوب، وجود فاضلاب‌های روباز و آب‌های راکد در حاشیه شهرها، می‌تواند زمینه فعالیت مجدد پشه ناقل را فراهم کند، آنان تأکید دارند که همکاری شهرداری‌ها و دهیاری‌ها در جمع‌آوری آب‌های راکد، پاک‌سازی محیط و انجام سم‌پاشی‌های منظم، از ضروری‌ترین اقدامات برای حفظ وضعیت کنترل‌شده استان است.
به گفته متخصصان، هرچند دارو‌های مؤثر برای درمان مالاریا وجود دارد، اما مقاومت دارویی انگل‌ها و تغییرات اقلیمی جهانی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی کنترل بیماری هستند. آنان هشدار می‌دهند که هرگونه غفلت در مراقبت‌های محیطی و بهداشتی می‌تواند چرخه انتقال را مجدداً فعال کند و تلاش چندساله برای ریشه‌کنی این بیماری را به خطر اندازد.
بررسی مجموعه داده‌ها و اظهارنظر‌های کارشناسی نشان می‌دهد که مبارزه با مالاریا در استان هرمزگان اگرچه طی سال‌های اخیر با موفقیت‌های چشمگیری همراه بوده، اما همچنان نیازمند هوشیاری دائمی، استمرار مراقبت‌ها و نگاه چندبُعدی است. تجربه تاریخی این استان ثابت کرده است که کوچک‌ترین وقفه در اقدامات پیشگیرانه یا اختلال در مدیریت محیط زیست شهری، می‌تواند به بازگشت موجی از ابتلا منجر شود و سلامت عمومی را با تهدیدی جدی مواجه کند.
کاهش ۵۹ درصدی موارد ابتلا در سال جاری، نشانه‌ای روشن از اثرگذاری سیاست‌های بهداشتی، همکاری بین‌دستگاهی و حضور میدانی نیرو‌های سلامت است. اما این دستاورد نباید به‌عنوان پایان مسیر تلقی شود؛ چراکه ساختار اقلیمی هرمزگان ـ با گرما و رطوبت دائمی، آب‌های سطحی و محیط مناسب برای تکثیر پشه آنوفل ـ همچنان بستری طبیعی برای زنده ماندن عامل بیماری است. به همین دلیل، حفظ این وضعیت کنترل‌شده به برنامه‌ای پیوسته و چندسطحی نیاز دارد که هم‌زمان محیط زیست، شبکه‌های بهداشت، و نهاد‌های شهری را درگیر کند.
از سوی دیگر، ترکیب جمعیتی مبتلایان نشان می‌دهد که مسئله مالاریا در استان تنها یک چالش پزشکی نیست، بلکه ریشه‌هایی اجتماعی و مهاجرتی نیز دارد. سهم بالای اتباع خارجی در میان مبتلایان بیانگر آن است که کنترل بیماری بدون سامان‌دهی دقیق وضعیت مهاجران، غربالگری در مبادی ورودی و آموزش بهداشت در جوامع مهاجر امکان‌پذیر نیست. بنابراین، اتخاذ سیاست‌های هماهنگ میان وزارت بهداشت، وزارت کشور، استانداری و نهاد‌های بین‌المللی مرتبط باید در اولویت قرار گیرد تا حلقه انتقال از این مسیر بسته شود.
کارشناسان هشدار می‌دهند که تغییرات اقلیمی جهانی، افزایش دمای متوسط زمین و الگو‌های جدید بارش، ممکن است زیست‌گاه پشه ناقل را در سال‌های آینده گسترش دهد؛ پدیده‌ای که نه‌تنها هرمزگان بلکه دیگر استان‌های جنوبی را نیز در معرض خطر دوباره قرار خواهد داد. از این رو، آینده کنترل مالاریا در کشور در گرو رویکردی هوشمندانه و مبتنی بر «پایش مستمر اقلیم و سلامت» است؛ مدلی که باید از مقیاس استانی فراتر رفته و به سیاست ملی مقابله با بیماری‌های منتقله از حشرات تبدیل شود.
تجربه هرمزگان نشان می‌دهد که پیوند میان دانش اپیدمیولوژی، مدیریت محیطی، آموزش عمومی و مشارکت مردم، می‌تواند حتی در شرایط اقلیمی دشوار نیز چرخه انتقال را مهار کند. اما استمرار این موفقیت، منوط به تخصیص منابع مالی پایدار، تربیت نیرو‌های محلی، و نهادینه‌سازی فرهنگ پیشگیری در جامعه است. در نهایت، اگرچه امروز پشه آنوفل در بسیاری از مناطق استان در سکوت فرو رفته، اما در دل گرمای تابستان‌های جنوب هنوز فرصت بیداری دارد؛ فرصتی که تنها با مراقبت، آگاهی و اقدام به‌موقع می‌توان از آن پیشگیری کرد.
