ماماها، ستون اصلی ارتقای سلامت مادر و نوزاد

 شفاانلاین»سلامت» روز جهانی ماما که در سال جاری با شعار ماماها "حیاتی در هر بحران"، از سوی کنفدراسیون بین‌المللی ماماها (ICM) اعلام شده، فرصتی مغتنم، جهت ارج نهادن به تلاش خدومانه‌ی این قشر تأثیرگذار جامعه است. شعار امسال بر نقش اساسی ماماها در پاسخگویی به بحران های جهانی تأکید دارد و در مواقع بروز بلایای طبیعی مثل سیل، زلزله جنگ، تغییرات اقلیمی و بحران‌های بشردوستانه، ماماها به‌عنوان نیروی اصلی در مراقبت‌های بهداشتی، باروری، مادران، نوزادان و نوجوانان (SRMNAH) حضور دارند و می‌توانند تا ۹۰ درصد از این خدمات را حتی در شرایط بحرانی انجام دهند.

ماماها، ستون اصلی سیستم‌های سلامت مادر و کودک در دنیا هستند. در بسیاری از کشورها (مخصوصاً کم‌‌درآمد)، ماماها اولین و گاهی تنها ارائه‌دهندگان خدمات سلامت هستند؛ به طوری که سازمان بهداشت جهانی از آنها به عنوان "جعبه ابزار" یاد می‌کند و وجود ماماهای آموزش دیده می‌تواند مرگ‌ومیر مادران و نوزادان را تا ۸۳ درصد کاهش دهد. در واقع ماماها را می توان عامل مهمی در توانمندسازی زنان و حفظ سلامت مادران و نوزادان در بحران‌های مختلف همچون، جنگ، بلایای طبیعی یا پاندمی‌ها همچون کروناویروس دانست.

مشاوره ارشد مامایی یک رشته تخصصی از گرایش‌های مامایی است که برای ارائه خدمات و مراقبت‌های مشاوره ای، آموزشی، حمایتی و درمانی به زنان در تمام مراحل زندگی (از بلوغ تا بارداری، زایمان، پس از زایمان، یائسگی ) می‌پردازد و مشاورین مامایی بیشتر درباره ارتباطات مؤثر و کرامت محور و ارتقاء سلامت روان زنان فعالیت کرده و از این طریق نقش خود را در حمایت از مادران و زنان ایفا می‌کنند. در حقیقت ماماها یکی از اصلی‌ترین ارکان سیستم بهداشت مادر و کودک در ایران هستند که فعالیتشان در سه سطح کلی تعریف می شود؛ مراقبت، آموزش و مشاوره.

مراقبت های دوران بارداری و زایمان شامل، ویزیت‌های منظم زنان باردار در خانه‌های بهداشت، مراکز جامع سلامت، بیمارستان‌ها و انجام زایمان ایمن و فیزیولوژیک در بیمارستان‌ها است. مراقبت های پس از زایمان هم فعالیت هایی همچون پایش سلامت مادر (خونریزی، شیردهی، بهداشت روان مادر)، آموزش شیردهی صحیح و مراقبت های نوزاد تازه متولد شده را دربرمی گیرد.

مشاوره فرزندآوری و ارائه مشاوره های لازم، انجام تست‌های غربالگری سرطان پستان و دهانه رحم (پاپ اسمیر) و آموزش بهداشت بلوغ به دختران نوجوان در مدارس و مراکز مشاوره نمونه ای از خدمات بهداشت باروری و سلامت زنان است.

آموزش مادران تغذیه در دوران بارداری صحیح و دوران شیردهی و آموزش و آماده سازی برای زایمان طبیعی و کلاسهای آمادگی در دوران بارداری برای مادر شدن سالم بخشی از رسالت های یک ماما می باشد.

درخانه‌های بهداشت روستایی، بخصوص در دهگردشی ها که ماماها بخش اصلی خدمات بهداشتی را می‌دهند و همچنین در مراکز جامع سلامت شهری، مراقبت‌های اولیه بارداری سلامت زنان در میانسالی و سالمندی توسط ماماها انجام می‌شود.

در بیمارستانهای دولتی و خصوصی، ماماها عضو مهم تیم های زایمان، بخشهای زنان و اورژانس و جراحی زنان و تریاژ هستند و در بسیاری از مناطق روستایی و کم‌دسترسی، ماما تنها نیروی سلامت حاضر است که سلامت مادران و نوزادان را تضمین کند.

در ایران با توسعه خدمات مامایی، نرخ مرگ و میر مادران در طول دهه‌های اخیر به شدت کاهش یافته است و لذا ماماها در ایران قلب تپنده خدمات مادر و کودک به شمار رفته و پایش رشد کودکان و واکسیناسیون را انجام می‌دهند.

طبق آمارهای رسمی منتشر شده توسط وزارت بهداشت و انجمن مامایی ایران، اکثر ماماها (شامل ماماهای شاغل در بیمارستان‌های دولتی، خصوصی، خانه‌های بهداشت و مراکز جامع سلامت)، در انجام زایمان‌های طبیعی و با مشارکت سایر کارکنان اتاق زایمان نقش مهمی را ایفا می‌کنند تا مادر و نوزاد به سلامت از بیمارستان ترخیص شوند.

در روستاها و مناطق محروم، ماماها در خانه‌های بهداشت مراقبت کامل از زنان باردار، مادران شیرده و نوزادان دارند، در این مناطق، یک ماما مسئول خدمات بهداشتی و مراقبت از مادران باردار در حدود 2 تا 3 روستا است.

نقش ماماها، در پیشبرد طرح های ملی و جوانی جمعیت

چند طرح ملی که ماماها در آن نقش کلیدی دارند عبارتند از؛ 1. طرح ترویج زایمان طبیعی که با هدف کاهش نرخ سزارین غیرضروری انجام شد و ماماها با اجرای زایمان فیزیولوژیک و برگزاری کلاس‌های آمادگی زایمان، حمایت‌های روانی و جسمی مادران، نقش مهمی را ایفا نمودند.2. طرح پزشک خانواده و نظام ارجاع: ماماها در مراکز جامع سلامت، اولین نقطه تماس زنان باردار با سیستم سلامت هستند. آن‌ها در صورت نیاز مادر را به متخصص ارجاع می‌دهند.3. نظام مراقبت مرگ مادری: ماماها با مراقبتهای منظم دوران بارداری و زایمان و تشخیص و ارجاع به موقع نقش مهمی در کاهش علل قابل اجتناب مرگ مادر دارند.

نقش تأثیرگذار ماماها در پیشبرد طرح جوانی جمعیت

ماماها در مشاوره فرزندآوری (Preconception Counseling) نقش بسیار مهم و کلیدی دارند، زیرا اولین خط تماس زوج‌ها با نظام سلامت هستند و با توجه به سیاست‌های افزایش جمعیت و جوانی جمعیت، با نقش فعال ماما در این مرحله، بارداری‌ها به سمت بارداری ایمن، موفق، کم‌خطر، و در نهایت خانواده‌های سالم‌تر حرکت خواهد کرد./ عضو هیأت علمی گروه پرستاری- مامایی دانشگاه علوم پزشکی مشهد