«مراکزسیار» گامی نو درکاهش آسیب اعتیاد

به گزارش شفا آنلاین،در این میان همه پاتوق‌ها در خدمت منافع عمومی معتادان نیست. پس صاحب پاتوق‌ها چه‌کاره‌اند! برای هر ورود و خروجی، مصرف، خرید و فروش باید از آنها اجازه گرفت. ورود به پاتوق‌ها فقط با اجازه این رئیس خودخوانده میسر است.

حتی اگر سالم هم باشید یا برای کمک به معتادها می‌خواهید وارد پاتوق‌ها بشوید باید از آنها اجازه بگیرید وگرنه باید به عواقب تلخ آن بیاندیشید. صاحب پاتوق اجازه نمی‌دهد کسی وارد حریمش شود. شوخی هم ندارند.

 اعضای مؤسسه‌های خیریه هم می‌گویند نمی‌توانند حضورپررنگی در پاتوق‌های شمال شهر داشته‌باشند چون صاحبان پاتوق از ورودشان همراه با تهدید جلوگیری می‌کنند و از آنها می‌خواهند غذا و پانسمان، سرنگ‌ و لباس‌ها را تحویل بگیرند و خودشان توزیع کنند.

اما با همه این دردسرها چندسالی می‌شود که افراد آموزش دیده‌ای برای کمک به معتادان و ارائه خدمات به آنان و در اختیار گذاشتن سرنگ‌های سالم و بهداشتی، پانسمان و غذا و مداوی آنان به پاتوق‌ها می‌روند. پاتوق‌هایی که گاهی آنقدر خطرناک‌ هستند که جان این مددکاران را به خطر می‌اندازند.

طی سال‌ها و ماه‌های گذشته اجرای طرح‌های دستگیری موقت و ضربتی معتادان، کوچ و تغییر پاتوق‌ آنها را رقم زده است. پاتوق‌ها زیرزمینی‌تر شده‌اند و دسترسی به معتادان با دشواری‌های بسیاری روبه‌روست.

حالا با این پراکندگی و پخش شدن معتادان در سراسر شهر بویژه حاشیه اتوبان‌ها و از طرفی اجازه ندادن صاحبان پاتوق‌ها برای مراجعه به این اماکن، کار برای مددکاران و داوطلبان NGOها سخت‌‌تر از پیش شده ‌است. چندی پیش ساختمان‌ها یا مراکز گذری ثابت برای خدمات‌دهی به معتادان در مناطقی همچون شوش و هرندی و... راه‌اندازی شدند ولی با تغییر پاتوق‌ها برپا بودن این ساختمان‌ها آنقدرها هم به‌صرفه نبود تا جایی که دست‌اندرکاران تصمیم به اجرای طرح جدیدی گرفتند.
بتازگی ون‌هایی مجهز به امکانات بهداشتی برای پوشش هر چه بهتر به معتادان پراکنده در شهر در دونوبت کاری به‌صورت سیار به ارائه خدمات می‌پردازند.

 این خدمات برای کاهش آسیب که در کشورهای اروپایی به « موبایل سنتر» معروف هستند با هزینه بسیار کمتر از گذشته و با خدمات‌دهی سریع‌تر و تأثیرگذارتر مشغول به فعالیت شده‌اند.

مراکز سیار، جایگزین مراکز گذری
سارا اسمی‌زاده، مسئول مرکز طرح و برنامه و پژوهش جمعیت خیریه تولد دوباره در این باره می‌گوید: «مراکز سیار باید محدوده‌ای به وسعت ٥٧ کیلومتر مربع را پوشش دهند. با جابه‌جایی پاتوق‌ها ما هم جابه‌جا می‌شویم. اگر بخواهیم در همین محدوده جغرافیایی و برای ١٢٠٠ نفر جمعیت هدف، مرکز گذری کاهش آسیب اعتیاد ایجاد کنیم نیاز به ٤٢٠ میلیون تومان بودجه و شش مرکز داریم که بخش اعظم بودجه مراکز بابت اجاره‌بهای محل صرف می‌شود. در حالی که قیمت تمام‌شده خدمات  مراکز سیار یک‌پنجم هزینه این مراکز است ضمن آنکه هزینه دسترسی معتاد به خدمات کاهش آسیب هم زیاد می‌شود چون باید برای رسیدن به مرکز گذری، هزینه کند.»

اسمی‌زاده انگیزه اصلی در راه‌اندازی مراکز سیار کاهش آسیب در حاشیه اتوبان‌ها را دسترسی نداشتن معتادان به سوزن و سرنگ‌های بهداشتی و آموزش چهره به چهره زنان آسیب دیده اجتماعی می‌داند و می‌گوید: «به دلیل پراکندگی پاتوق‌ها و جابه‌جایی معتادان به نقاط دورتر این ایده ایجاد شد که به جای گسترش مراکز گذری ثابت،  مراکز سیاری را در حاشیه بزرگراه‌های تهران راه‌اندازی کنیم تا علاوه بر پوشش‌دهی تعداد زیادی از معتادان، نیازهایی از جمله تهیه یک وعده غذا، سوزن و سرنگ، کاندوم و وسایل بهداشتی آنها هم برطرف شود.

 هم‌اکنون حدود یک سال از فعالیت  مراکز سیار در شهر تهران می‌گذرد چرا که هزینه خدمات سیار کاهش آسیب اعتیاد در بزرگراه‌ها کمتر از مراکز گذری است.  مراکز سیاری که پیش از این هم در روز جهانی ایدز با نام اتوبوس ایدز در تهران راه افتاد و با استقرار در نقاط مختلف شهر آزمایش اچ ای وی از مراجعه‌کنندگان انجام می‌داد.»

راه‌اندازی  مراکز سیار که پیش از این نیز در دنیا اجرا شده بود از سال 93 از سوی جمعیت خیریه تولد دوباره اجرا و به افراد آموزش داده شد تا با مراجعه به محل مصرف معتادان سطح پوشش خدمات و دسترسی به مصرف‌کنندگان هم آسان‌تر شود.

نگاهی به فعالیت  مراکز سیار(موبایل سنتر)
اگر تاریخچه شکل‌گیری برنامه‌های کاهش آسیب و راه‌اندازی  مراکز سیار را بررسی کنیم خواهیم دید یک تشکل مردمی بر اساس احساس نیاز و اولویت مورد نیاز با تعاملی مناسب با نهادهای بین‌المللی و داخلی توانسته‌اند برنامه‌ای را آغاز کنند که در برنامه‌های ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز قید شده‌ و برای آن اعتبار در نظر گرفته شده است.

 از این‌رو جمعیت «تولد دوباره» در استان تهران با همکاری نهادهای غیر دولتی از یک سال پیش تعدادی  مراکز سیار را فعال کرده اما حالا با توجه به گسترش و جابه‌جایی پاتوق‌ها در استان تهران به دنبال افرایش تعداد  مراکز سیارست.

به گفته دکتر علیرضا نوروزی، رئیس اداره پیشگیری از اعتیاد وزارت بهداشت، مطالب مستند در مورد  مراکز سیار زیاد نیست. در بعضی کشورها از اسامی مختلف مثل وسیله نقلیه سیار،  مراکز سیار یا ون سیار، اتوبوس سیار یا کلینیک سیار استفاده کرده‌اند؛ ماشینی که در نقاط مشخص توقف می‌کند و خدمات مورد نیاز ارائه می‌دهد. برنامه‌های  مراکز سیار در کانادا و انگلستان معروف است. این خودروهای پیشرفته علاوه بر خدماتی مانند توزیع و تعویض سرنگ در مسیرهای مختلف حرکت می‌کنند و حتی شماره  دارند و افراد می‌توانند به آنها زنگ بزنند و خدمات دریافت کنند.

امسال به مناسبت روز جهانی ایدز تجربه جدیدی از راه‌اندازی  ‌مراکز سیار داشتیم. وزارت بهداشت اتوبوس‌ها یا  همراه باس‌هایی را در نقاط مختلف تهران مستقر کرده بود. فضای داخل اتوبوس‌ها به گونه‌ای بود که فضای خصوصی را برای افراد فراهم می‌کرد و آموزش و تست اچ آی وی قابل اجرا بود. یکی از نخستین برنامه‌های کاهش آسیب اعتیاد دسترسی به سرنگ و سوزن است که می‌تواند توسط وسایل نقلیه سیار یا همان  مراکز سیار ارائه شود یا می‌تواند توسط گروه‌های نیازمند یاب باشد. مطالعات و تجربه‌های زیادی در دنیا در سال‌های 1980 و 1990 میلادی روی توزیع سرنگ انجام شده‌ اما متأسفانه مطالعات کمتری روی اثر بخشی  مراکز سیار انجام شده‌است.»

اسمی‌زاده هم درتشریح عملکرد ون‌های سیار می‌گوید: «ویژگی  مراکز سیار تمرکز منظم بر پاتوق‌ها، محل مصرف، محل کار و زندگی معتادان است. در طول یک‌سال فعالیت آزمایشی  مراکز سیار در سطح شهر مشخص شد سطح پوشش خدمات و دسترسی به معتادان افزایش یافته و در عین حال محدودیت حمل و نقل و تجهیزات هم کاهش داشته‌است.»

مراکز سیار می‌تواند به محل زندگی خانواده‌های مصرف‌کنندگان رفت و آمد داشته باشد.
هم‌اکنون پاتوق‌های حاشیه بزرگراه‌ها شناسایی شده و گذشته از اینکه اعتماد‌سازی صورت گرفته، دو خودرو ون برای ارائه خدمات تجهیز شده‌اند که از ساعت 9 صبح تا 7 بعد از ظهر بزرگراه‌ها را پوشش می‌دهند. خدمات  مراکز سیار شامل ارائه غذا، پانسمان و دارو، سوزن، سرنگ، کاندوم، انتقال سریع موارد اضطراری به بیمارستان، آموزش چهره به چهره درباره رابطه جنسی کم‌خطر و انتقال زنان باردار بی‌سرپرست به مراکز دولتی است.»

عباس دیلمی‌زاده، مدیرعامل جمعیت تولد دوباره در بحث صرفه اقتصادی راه‌اندازی کردن  مراکز سیار می‌گوید: «ما مقایسه‌ای بین هزینه‌های مراکز گذری و  همراه کردیم. در مقایسه هزینه  همراه با «دی آی سی» (مراکز گذری ثابت) باید بگویم حقوق و تخصص پرسنل برای ارائه خدمات در  مراکز سیار تفاوت زیادی با مراکز «دی‌آی‌سی» ندارد اما هزینه اجاره مکان برای راه‌اندازی دی آی سی‌ها در کلانشهر تهران 40 تا 50 درصد بودجه را به خود معطوف می‌کند که نشان می‌دهد ما پول‌مان را جایی خرج می‌کنیم که بازدهی ندارد و در واقع به نوعی هزینه «سربار» محسوب می‌شود (هزینه‌ای که تحمیل می‌شود اما در ارزش افزوده تأثیری ندارد).

 راه‌اندازی ون‌های سیار کمک می‌کند خدمانی مانند سوزن، سرنگ، پانسمان، لباس و یک وعده غذا را با بازدهی بیشتری به دست مصرف‌کننده برسانیم. واقعیت این است که در شرایط فعلی تفاوت زیادی بین این خدمات با خدماتی که در دی آی سی ارائه می‌شود، وجود ندارد.

از طرفی مصرف‌کننده وقتی وارد دی آی سی می‌شود، غذا را می‌گیرد اما در پاتوق یک ساعت وقت برای آموزش صرف می‌کند. از تفاوت‌های دیگر بین  مراکز سیار و مرکز گذری این است که  مراکز سیار دینامیک عمل می‌کند، امکان جابه‌جایی دارد، دسترسی به آن بسیار زیاد است و قیمت تمام شده کمتری دارد که همگی نشان‌دهنده آن است که باید موبایل‌سنترها را بیشتر توسعه دهیم.»

معایب و مزایای مراکز سیار کاهش آسیب
به گفته موافقان راه‌اندازی و توسعه  مراکز سیار، خدمات وسایل نقلیه سیار افراد زیادی را پوشش می‌‌دهند که اگر بتواند در هر نقطه‌ای که توقف می‌کند هفته‌ای دوبار مستقر شود و در آن مدت وسایل به اندازه کافی توزیع کند، تعداد افراد مراجعه‌کننده به  مراکز سیار بیشتر می‌شود. موافقان این طرح همچنین معتقدند ایجاد مراکز گذری معمولاً با مخالفت اهالی محل مواجه می‌شود که مبادا ایجاد چنین مراکزی تبدیل به محل تجمع و رفت و آمد معتادان شود، در نتیجه مدیریت محله در مقابل  مراکز سیار خیلی راحت‌تر است. موبایل‌سنترها می‌توانند به دور از مدارس و محله‌های پرتراکم به فعالیت‌‌های‌شان ادامه دهند و با توجه به سیار بودن مشکلی در جابه‌جایی ندارند.

مطالعات نشان می‌دهد تشویق مصرف‌کنندگان برای ورود به درمان از طریق  مراکز سیار بدون اینکه خدمات جذابی مانند غذا و لباس در آن وجود داشته باشد، روش امید بخشی نیست. در واقع این مدل تنها با تبلیغ و بدون توجه به نیازهای اولیه مانند تغذیه موفق نمی‌شود.

اسمی‌زاده از نقاط مثبت کارایی  مراکز سیار می‌گوید: «ون‌های سیار به تعداد بیشتری افراد در زمان کمتری خدمات می‌دهند و در جابه‌جایی پاتوق‌ها اختلال به‌وجود نمی‌آورند. فضای داخل ون فضای امن برای گفت‌و‌گو و مشاوره است و همچنین امکان حمل و نقل تجهیزات بهداشتی از جمله لباس و غذا در آن بیشتر است. البته  مراکز سیار یکسری استفاده‌هایی هم در آینده دارند مثلاً این امکان وجود دارد بتوانیم روی بهداشت پاتوق‌ها و حتی روی کیفیت موادی که فروخته می‌شود و روش مصرف آنها تأثیر‌گذار باشیم و نظارت کنیم و از تست‌های اچ ای وی و توزیع داروهای بیماران ایدز و هپاتیت را به خدمات  مراکز سیار اضافه کنیم.»

 دکتر رامین رادفر، کارشناس حوزه اعتیاد در این‌باره نظر دیگری دارد: «وقتی برای افراد مراجعه‌کننده خاص خدمت ارائه می‌دهیم، شانس دسترسی مجدد به این افراد کم است. در واقع این مراکز امکان ارائه همه خدمات مورد نیاز را ندارد البته قرار هم نیست بتوانیم  مراکز سیاری درست کنیم که همه افراد به تمام خدمات دسترسی داشته باشند.»


او در مورد سیستم ارجاع از طریق این سیستم می گوید: تجربیات نشان می‌دهد اصولاً در بحث کاهش آسیب اعتیاد در مراکز‌گذری متحرک و موبایل‌ها با افراد آسیب دیده‌تر سر و کار داریم که حاضر نیستند یا نمی‌خواهند به مرکز گذری ثابت بیایند.

 این مراکز امکان ارائه همه خدمات مورد نیاز را ندارند و اصلاً نباید هم داشته باشند. چرا که اگر همه بتوانند به همه خدمات دسترسی داشته باشند از نظر هزینه‌ها هم مقرون به صرفه نیست علاوه بر آن در مراکز سیار بهیار و نیروی تخصصی آموزش دیده که بتواند خدمات درمانی به معتادان ارائه دهد، وجود ندارند اما  مراکز سیار می‌توانند به ارجاع مصرف‌کنندگان از پاتوق‌ها به مراکز گذری ثابت و سپس مراکز درمان و ترک اعتیاد کمک کنند.»

 در کنار همه این مشکلات باید این واقعیت بسیار تلخ را بپذیریم که  مراکز سیار و مراکز گذری کاهش آسیب تنها سیستم بهداشتی هستند که مصرف‌کننده‌های مواد مخدر دور و بر پاتوق‌های‌شان به آن دسترسی دارند.ایران