طلاق صوری، زندگی الکی
شفاآنلاین »جامعه» طلاق صوری! پدیده‌ای اجتماعی، با انگیزه‌های متفاوت و البته دروغین؛ پدیده‌ای که دلیل وقوعش دور زدن قانون، یا سوءاستفاده از قوانینی است که با هدف حمایت‌های مالی و اقتصادی سازمان تأمین اجتماعی از زنان سرپرست خانوار وضع شده است. اما حالا عده‌ای با سوءاستفاده از این قوانین، نه تنها زندگی خود را به ورطه نابودی کشانده‌اند، بلکه اوضاع اقتصادی سازمان‌های خدمات‌رسان مثل تأمین اجتماعی، بهزیستی و کمیته امداد را هم به هم ریخته‌اند.
به گزارش شفاآنلاین زنانی که نه به دلیل اختلاف یا فروپاشی عاطفی، بلکه برای استفاده از قوانین حمایتی و مزایای اقتصادی، به سمت جدایی‌های ظاهری می‌روند که بعد از آن نه راه پس دارند و نه راه پیش. قربانیانی که به اصطلاح در چاهی که روزی با دست خودشان کنده‌اند، افتاده‌اند. روانشناسان و جامعه‌شناسان معتقدند که طلاق‌های صوری باعث می‌شود دیگر هیچ وقت رفتار زوج‌های قدیمی مثل سابق نشود.
52 ساله است، زنی که در حاشیه شهر تهران، به همراه همسر پیر و بیکارش زندگی می‌کند. یکی از صدها زنی که ناچار به طلاق صوری شده است. سمانه می‌گوید: «با همسرم تصمیم گرفتیم که طلاق بگیریم تا از مستمری پدرم استفاده کنیم. چون شوهرم کارگر است، اما کار نیست. چند سال است که درآمدی ندارد. تنها راه زنده ماندن‌مان گرفتن مستمری پدر خدابیامرزم بود.» او حالا هر ماه حدود 18 میلیون تومان دریافت می‌کند. هرچند می‌گوید: «می‌دانم که این روش درستی نیست. اما چاره‌ای جز این نداشتیم.»
مریم هم یکی از همین زنان است که حقوق مستمری پدر را دریافت می‌کند. با این تفاوت که در بدترین شرایط اقتصادی و روحی کنار همسرش زندگی کرد به امید روزهای خوش؛ اما حالا نه شوهرش کنارش است و نه پسرش. او می‌گوید: «برای معافیت پسرم از سربازی، شنیده بودم که در صورت طلاق والدین و حضانت پسر با مادر، پسرم از سربازی معاف می‌شود. این فکر را با همسرم مطرح کردم و او هم پذیرفت. مدتی بعد از طلاق، پسرم معاف شد. اما در کمال ناباوری همسرم دیگر تمایلی به زندگی مشترک با من را نداشت. بعد از مدتی شنیدم که همسرم ازدواج کرده و پسرم هم به خارج از کشور رفته و زندگی خودش را دارد و فقط این وسط من بودم که ضرر کردم.»
عاطفه هم داستان تقریباً مشابهی دارد. او می‌گوید: «به دلیل بیماری پدرم و ناامیدی از درمانش و اینکه به زودی فوت می‌کند، با همسرم تصمیم نادرستی گرفتیم. قرار شد برای استفاده از حقوق بازنشستگی پدرم به صورت ظاهری طلاق بگیریم و با عقد موقت به زندگی‌مان ادامه دهیم. به اصطلاح می‌خواستم با دور زدن قانون از این نمد کلاهی برای خودم تهیه کنم، اما در حقیقت از چاله به چاه افتادم. اما مدتی بعد از طلاق، پدرم به رحمت خدا رفت و ما دو سال در قالب عقد موقت با هم زندگی کردیم. با حقوق مستمری پدر و حقوق مستمری همسرم مخارج زندگی را تأمین می‌کردیم. اما به طور ناگهانی همسرم را در یک تصادف از دست دادم.» عاطفه می‌گوید: «بعد از فوت همسرم، خیلی شوکه بودم، چون بعد از مرگ همسرم نتوانستم از ارثیه و برخی دیگر از حقوقم مثل مهریه‌ای که در ازدواج دائم با او داشتم و همه را بخشیده بودم، استفاده کنم. با اینکه در سخت‌ترین روزهای زندگی و نداری کنارش ماندم، اما با فوت ناگهانی او از حق و حقوقم در این زندگی مشترک محروم شدم.»
دست متقلبان رو می‌شود
دور زدن قانون تأمین اجتماعی برای استفاده زوجه از امتیاز مستمری تأمین اجتماعی والدین چند سالی است که رواج پیدا کرده و سال به سال هم بیشتر می‌شود. مریم چراغی، معاون بازماندگان اداره کل مستمری‌های سازمان تأمین اجتماعی درباره این موضوع به «ایران» می‌گوید: «این پدیده اجتماعی چند وجهی است و ابعاد مختلف دارد که اصلی‌ترین دلیل آن، فراهم شدن زمینه استفاده از مزایای اقتصادی و مزایایی مثل معافیت از خدمت نظام وظیفه فرزند خانواده و مزایای مستمری از صندوق‌های بازنشستگی به ویژه سازمان تأمین اجتماعی است. این پدیده علاوه بر اینکه اثرات سوئی بر خانواده دارد، هزینه‌های زیادی را بر جامعه، سازمان تأمین اجتماعی و بیمه شدگان تحمیل می‌کند.»
معاون بازماندگان اداره کل مستمری‌های سازمان تأمین اجتماعی، درباره برخورد‌های قانونی با این پدیده می‌گوید: «باتوجه به اینکه سازمان تأمین اجتماعی براساس بخشنامه‌ها و قوانین خود به صورت دوره‌ای، استحقاق دریافت مستمری فرزندان اناث را بررسی می‌کند، در صورت شناسایی افرادی که طلاق‌های آنها مصلحتی یا صوری بوده و به قصد تقلب نسبت به قانون برای استفاده از مزایای تأمین اجتماعی این اقدام را مرتکب شده‌اند، تخلفات را پیگیری و به صورت قانونی برخورد می‌کند.»
خلاف دین و البته عرف
حسب استفتائات به عمل آمده درخصوص سوءاستفاده از مزایای قانون تأمین اجتماعی به‌واسطه طلاق‌های صوری از دفتر مقام معظم رهبری و دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی توسط سازمان تأمین‌اجتماعی «سوءاستفاده از مقررات جایز نیست و موجب ضمان است» و «درصورتی که این کار برخلاف ضوابط و مقررات حکومت اسلامی باشد، جایز نیست.» معاون بازماندگان اداره کل مستمری‌های سازمان تأمین اجتماعی با تشریح این استفتائات می‌گوید: «این سازمان درصورت وجود ادله مکفی نسبت به قطع مستمری افرادی که به قصد سوءاستفاده از مزایای قانون تأمین‌اجتماعی اقدام به طلاق به قصد تقلب نسبت به قانون و همچنان با همسر قبلی خود زندگی می‌کنند، اقدام و پرداختی‌های این افراد را تا تعیین تکلیف نهایی وجود شوهر متوقف خواهد کرد. همچنین رأی‌های صادر شده مختلف از شعب دیوان عدالت اداری نیز مؤید این موضوع بوده و اقدامات سازمان را در این راستا تأیید می‌کند.»
اعداد و ارقام چه می‌گوید؟
قانون فعلی تأمین اجتماعی مربوط به سال 1354 است. با توجه به افزایش معضل و آسیب‌های اجتماعی که به صورت فراگیر، بنیان خانواده‌ها را تحت تأثیر قرار داده، کمیته‌هایی در ستاد مرکزی سازمان تأمین اجتماعی در سال 1396 تشکیل شد تا از تقلب و دور زدن قانون توسط متخلفان جلوگیری شود. چراغی با بیان این مطلب می‌گوید: «از آن سال تاکنون حدود هزار و 300 پرونده طلاق صوری که هنوز با همسر سابق خود زندگی می‌کنند، بررسی شده است که از این تعداد 900 مورد تقلب آنها محرز شده و دستور قطع مستمری آنها صادر شده که مورد تأیید تجدید نظر دیوان عدالت اداری نیز بوده است.»
به گفته این مسئول، می‌توان با قاطعیت گفت که تعداد طلاق‌های صوری کشف شده در تأمین اجتماعی نوک کوه یخی است که واقعیت اصلی آن در زیر آب نهفته است و باید مراجع ذی‌صلاح دانشگاهی و تحقیقاتی در این خصوص مطالعه و بررسی کنند تا از فروپاشی نهاد خانواده جلوگیری کنند.
طلاق به چه قیمتی؟
تغییر وضعیت اقتصادی خانواده‌ها، مهم‌ترین مبحثی است که کارشناسان در بروز طلاق‌های صوری مؤثر می‌دانند. دکتر ریحانه صبورنژاد، مشاور ازدواج و خانواده در گفت‌وگو با «ایران» می‌گوید: «چند عامل در شکل‌گیری پدیده طلاق‌های صوری نقش دارد. نخست، دور زدن قوانین یا مقررات است تا از حمایت‌های مالی و اقتصادی سازمان تأمین اجتماعی که به خانواده‌های دارای سرپرست فوت شده تعلق می‌گیرد، استفاده کنند. بعضی افراد برای دریافت مستمری، یارانه، حق سرپرستی فرزند به طلاق صوری متوسل می‌شوند تا شرایط قانونی لازم را به صورت ظاهری ایجاد کنند. اگر پدر یا مادر فردی فوت کرده باشد، دختر او در صورت مطلقه بودن می‌تواند از مستمری والدینش بهره‌مند شود. از همین رو برخی زنان به‌صورت صوری اقدام به طلاق می‌کنند تا بتوانند قانون را دور بزنند و از این مزایا استفاده کنند.» این روانشناس درباره عوامل دیگر نیز می‌گوید: «وقتی زنی طلاق بگیرد، سرپرست خانوار محسوب می‌شود و می‌تواند از برخی امتیازات رفاهی، از جمله دریافت خانه، وام یا سایر تسهیلات استفاده کند. یا برخی افراد برای فرار از پرداخت بدهی یا مصادره اموال، اموال‌شان را به نام همسر می‌زنند و بعد از طلاق صوری پس می‌گیرند تا طلبکاران نتوانند آن اموال را توقیف کنند. در کنار این موارد، برخی از طلاق‌های صوری نیز به دلیل گرفتن اقامت در کشور دیگر انجام می‌شود تا یکی از طرفین برای گرفتن اقامت در کشور دیگر با ازدواج صوری با تبعه آن کشور اقدام کند. بنابراین، اگر بخواهیم ریشه این پدیده را تحلیل کنیم، باید بپذیریم که تعیین‌کننده اصلی چنین رفتارهایی، شرایط اقتصادی و ساختارهای ناکارآمد معیشتی به وسیله تخلف با دور زدن قانون در جامعه امروز ما صورت می‌گیرد.»
تبعات طلاق صوری
بیش از طلاق رسمی است
طلاق صوری شاید در ظاهر فقط «یک کار غیر قانونی» به نظر بیاید، اما در واقع تأثیرات روانی، اجتماعی و خانوادگی بسیاری دربر دارد. صبورنژاد با بیان این مطلب می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین اثرات این پدیده، تأثیرات نامطلوب روانی و عاطفی به‌خصوص روی فرزندان و روابط خانوادگی است. طلاق، حتی اگر صوری هم باشد و پدر و مادر همچنان با هم زندگی کنند، کودک معمولاً متوجه تغییرات رفتاری، گفتاری و قانونی بین والدین می‌شود. احساس ناامنی و سردرگمی می‌کند. اعتمادش به والدین کاهش می‌یابد و ممکن است پدر و مادرش را دروغگو یا پنهانکار تلقی کند و اضطراب و ترس از جدایی واقعی در آینده او تأثیرگذار باشد.» به گفته این روانشناس، طلاق صوری هرچند ممکن است در ابتدا راه حلی موقت و زیرکانه به نظر بیاید، اما قطعاً بر روابط زن و شوهر تأثیر نامطلوب می‌گذارد. این کار از نظر قانونی و اخلاقی خطرناک و ممکن است مشکلات حقوقی و خانوادگی در پی داشته باشد.
صبورنژاد می‌گوید: «این رفتار بیشتر در میان افرادی دیده می‌شود که به‌جای حل ریشه‌ای مشکلات، به دنبال راه‌حل‌های ظاهری و فوری هستند. این افراد عمل‌گرا و مصلحت‌جو هستند و بیشتر به منافع مادی و کوتاه‌مدت فکر می‌کنند تا اصول اخلاقی یا قانونی.»
