آمارها نگران‌کننده شد؛ افزایش ابتلا به یک بیماری خطرناک در ایران
شفاآنلاین»سلامت» وقتی آمارها از افزایش نگران‌کننده سرطان در ایران حکایت می‌کند، امید از دل یک برنامه جامع سر بر می‌آورد. «طرح ملی مدیریت بهینه و جامع بیماری سرطان» نه‌تنها برای درمان، بلکه برای پیشگیری، آگاهی‌بخشی و عدالت در دسترسی به خدمات تلاش می‌کند. از سیاست‌گذاری دقیق گرفته تا اجرای طرح‌هایی در دورترین نقاط کشور، این برنامه آمده تا نگذارد سرطان، یک واژه بی‌پاسخ بماند. حالا زمان آن رسیده بررسی کنیم که این نقشه ملی با چه اولویت‌هایی تدوین شده و به چه اهدافی دست یافته است. برای واکاوی موضوع به سراغ دکتر محمد جهانگیری می‌رویم؛ طراح و مجری این برنامه که نقش برجسته‌ای در پیشبرد خدمات حوزه سرطان ایفا کرده است.
ارزیابی هدف
به گزارش شفاآنلاین دکتر جهانگیری، معاون سابق برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی سازمان نظام پزشکی کشور می‌گوید: برنامه مقابله با سرطان، طی چند دهه گذشته در نهادهای بین‌المللی مانند سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل مورد توجه قرار گرفته است و کشورها موظف شده‌اند بر اساس آن، شاخص‌هایی برای مدیریت بیماری‌های غیرواگیر از جمله سرطان تعریف کنند. ایران نیز در مسیر این راهبرد جهانی گام برداشته و اهدافی را تعیین کرده است که مقرر بود تا سال ۱۴۰۴ محقق شوند.
بر اساس این برنامه، حوزه مدیریت سرطان به چهار بخش اصلی پیشگیری، غربالگری، درمان و بازتوانی تقسیم می‌شود. بر اساس این برنامه در بخش‌های تشخیص به‌هنگام و درمان، به ویژه در زمینه‌های شیمی‌درمانی و ایمونوتراپی، اقدامات خوبی توسط وزارت بهداشت، بخش خصوصی و خیریه‌ها صورت گرفته که امیدبخش است؛ البته برای دستیابی کامل به اهداف این بخش‌ها نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر همچنان وجود دارد. متأسفانه در بخش پیشگیری نتوانسته‌ایم به اهداف تعیین‌شده برسیم. بر اساس شاخص‌های جهانی، مهم‌ترین رکن مدیریت سرطان، پیشگیری از بروز بیماری‌هاست، ولی در ایران در این زمینه، هم در طراحی و هم در اجرای اقدامات، ضعف جدی وجود دارد.
وی، اصلاح سبک زندگی را محور اصلی بخش پیشگیری می‌داند که باید در سیاست‌گذاری‌ها مورد توجه ویژه قرار گیرد و می‌گوید: عواملی همچون کم‌تحرکی، مصرف دخانیات و الکل، آلودگی‌های محیطی و بیماری‌های زمینه‌ای، همگی از مؤلفه‌های خطرساز در بروز سرطان هستند.
بر اساس برنامه‌ریزی ملی، قرار بود میزان کم‌تحرکی تا سال ۱۴۰۴ تا ۲۵ درصد کاهش یابد که این هدف تحقق نیافت، حتی در برخی شاخص‌ها مانند مصرف دخانیات خصوصا در میان بانوان، روند افزایشی داشته‌ایم که جای نگرانی است، چرا که دخانیات، خطر ابتلا به چندین سرطان از جمله ریه، گوارش و خون را افزایش می‌دهد.
متأسفانه نسبت به بحث‌های زیست محیطی هم بسیار سهل انگاری شده است. از عوامل مهم ابتلا به انواع سرطان باید به تغذیه ناسالم نیز اشاره کرد. سبک تغذیه ایرانی‌ها در سال‌های اخیر از نوع طبخ غذا گرفته تا نحوه صرف غذا و گرایش به چربی‌ها و فست‌فودها دچار تغییرات نامطلوبی شده که زنگ خطر را برای سلامت جامعه به خصوص در حوزه سرطان به صدا درآورده است.
باید توجه داشت که آینده موفق برنامه جامع مقابله با سرطان در گروی توجه جدی‌تر به موضوع پیشگیری، مشارکت نهادهای مختلف و آگاهی‌بخشی فراگیر به مردم است.
استرس، زمینه‌ساز بیماری
دکتر جهانگیری، تدوینگر مدل مفهومی «نظام یکپارچه سلامت در حوزه سرطان» در ادامه سخنانش بر تأثیر انکارناپذیر اضطراب و استرس در بروز بیماری سرطان تأکید می‌کند و می‌گوید: مدیریت فشارهای روانی یکی از ارکان مهم پیشگیری و کنترل بیماری‌هاست.
بی‌نظمی، عامل اصلی اضطراب زندگی روزمره بسیاری از افراد جامعه ماست. حالا اگر استرس‌های شغلی، فشارهای ناشی از تربیت فرزند و چالش‌های اقتصادی را هم به آن اضافه کنیم، بار فشار روانی زیادی را بر دوش می‌کشیم که همه آن‌ها در کنار هم ممکن است سلول‌های جسم را سرطانی کند.
از سوی دیگر، تغییر ارزش‌های جامعه باعث شده افراد، وقت و آرامش خود را فدای دسترسی به امکانات رفاهی بیشتر کنند. ما در این حوزه نیازمند تغییر نگرش نسبت به سبک زندگی هستیم و باید بدانیم که سبک زندگی صحیح، نخستین و اساسی‌ترین محور در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر به ویژه سرطان محسوب می‌شود.
همچنین اگر بتوانیم با انتخاب روش درست و آگاهانه زندگی از ابتلا به بیماری‌هایی مانند دیابت (قند خون) و فشار خون بالا جلوگیری کنیم، ریسک ابتلا به سرطان را تا حد زیادی کاهش می‌دهیم.
وی با اشاره به نقش گسترده نهادهای مختلف در فرآیند پیشگیری می‌گوید: پیشگیری صرفا وظیفه وزارت بهداشت نیست، بلکه نیازمند هماهنگی و هم‌افزایی بین‌دستگاهی است. رسانه‌ها، وزارت علوم، وزارت آموزش و پرورش و سایر نهادهای آموزشی و فرهنگی باید در این مسیر، همگام و همدل باشند. لازم است خانواده‌ها و مدارس از همان دوران کودکی، شیوه صحیح زندگی را به فرزندان خود آموزش دهند و این کار تنها با برنامه‌ریزی دقیق، هدفمند و بلندمدت امکان‌پذیر خواهد بود.
تجربه موفق غربالگری
طراح و مجری برنامه ملی مدیریت بهینه و جامع بیماری سرطان بر اهمیت موضوع غربالگری زودهنگام و به موقع بیماری سرطان تأکید می‌کند و می‌گوید: در برخی سرطان‌ها به‌ویژه سرطان پستان، تشخیص به موقع، تأثیر بسزایی در افزایش امید به زندگی بیماران دارد. اگر بیماری در مراحل اولیه شناسایی شود، مسیر درمان با سهولت بیشتری طی خواهد شد.
در این مراحل به دلیل عدم درگیری غدد لنفاوی و محدود بودن حجم بیماری، فرآیند درمان سریع‌تر و مؤثرتر انجام می‌شود و احتمال بهبودی کامل نیز به طور چشمگیری افزایش می‌یابد.
این نکات، اهمیت غربالگری‌های منظم و آگاهانه را به ویژه در گروه‌های پرخطر دوچندان می‌کند.
در استان قم، طرحی ملی با تولیت وزارت بهداشت، محوریت دانشگاه علوم پزشکی استان و مشارکت گسترده دستگاه‌های اجرایی آغاز شد که هدف آن مدیریت بهینه و جامع بیماری سرطان با اولویت پیشگیری و غربالگری سیستماتیک به منظور کاهش هزینه‌ها و ارتقای سطح سلامت عمومی بود.
در این طرح از فناوری‌های نوین ارتباطی بهره‌برداری شد که استقبال سازمان بیمه سلامت و سایر نهادهای بیمه‌گر را به دنبال داشت. مشارکت مؤثر خیریه‌ها نیز نقش بسزایی در پیشبرد اهداف طرح ایفا کرد.
با تمرکز بر سه سرطان شایع شامل پستان، روده بزرگ و دهانه رحم— بر اساس شاخص‌های اعلام‌شده از سوی وزارت بهداشت— تلاش شد میزان غربالگری در جمعیت هدف افزایش یابد. با همکاری شبکه بهداشت استان، حدود ۶۰ درصد از بانوان واجد شرایط در برنامه غربالگری شرکت کردند و موارد مشکوک مورد بررسی و پیگیری قرار گرفت.
پیش از اجرای این مدل، نرخ مشارکت در اقدامات تشخیصی حدود ۲۰ درصد بود اما با اجرای طرح، این رقم به بیش از ۸۰ درصد ارتقا یافت. با وجود برخی مقاومت‌ها به ویژه به دلیل ترس از اطلاع از ابتلا، حمایت روان‌شناسان و مددکاران اجتماعی، موجب افزایش انگیزه و مشارکت افراد شد.
دستاوردهای خوبی از اجرای این طرح به دست آوردیم که تأییدیه این مدل اجرایی را از سوی وزارت بهداشت در پی داشت؛ با این حال، باید اذعان داشت که تغییر رفتارهای سلامت‌محور، نیازمند زمان، استمرار و آگاهی‌بخشی گسترده است. تلاش ما بر این است که با اطلاع‌رسانی مؤثر و فراهم‌سازی زیرساخت‌های لازم، سرعت اجرای غربالگری را افزایش دهیم.
در ادامه، اجرای این برنامه در دو استان اصفهان و سیستان و بلوچستان در دستور کار قرار گرفته است و با توجه به ظرفیت‌های بالای انسانی و همدلی مردم عزیز سیستانی و بلوچستانی، امید می‌رود این استان به الگویی موفق در اجرای طرح تبدیل شود.
بی‌گمان دغدغه بیماری همواره وجود دارد اما وقتی نظامی حمایتی در بخش مالی، خدماتی و ساختاری شکل گیرد، مردم با اطمینان بیشتری وارد مسیر پیشگیری و درمان می‌شوند و این موجب کاهش فشارهای روانی و اجتماعی خواهد شد.
سخن پایانی
امید است با اجرای طرح ملی مدیریت سرطان، دیگر این بیماری، پایان محتوم یک زندگی نباشد، بلکه آغازی باشد برای نجات، برای امید و برای بازگشت به زندگی. کافی است هر کدام از ما سهم خود را بشناسیم و بپذیریم.
این مسیر تنها با نسخه‌نویسی در مطب پزشکان طی نمی‌شود، بلکه با مشارکت همگانی امکان‌پذیر است. اگر همه با هم باشیم، اگر فرهنگ پیشگیری را از خانه‌ها آغاز کنیم، اگر ترس را به آگاهی و سکوت را به گفتگو بدل کنیم، می‌توانیم سرطان را پیش از آن که جان بگیرد، مهار سازیم. این نه یک رویای دور که هدفی قابل تحقق است.
