شفا آنلاین:معرفی نخستین پزشک در دوره باستان و میانه ایران یکسان نیست و در متون مختلف، سه شخصیت ثریته، فریدون و جمشید معرفیشدهاند. اما سابقه پزشک و پزشکی در ایران اساطیری <Iran mythology>به دوران نخستین شاهان سلسله پیشدادیان برمیگردد.
به گزارش شفا آنلاین:باید سه شخصیت ثریته، فریدون و جمشید را بهطور جداگانه بررسی کنیم و با نخستین پزشک اساطیری ایران آشنا شویم تا شاید دلیل انتخاب افراد مختلف بهعنوان نخستین پزشک را دریابیم. در متون مختلف، از سه شخصیت اسطورهای فریدون، جمشید، و ثریته نامبرده شده است.
در اوستا، ثریته و در نوشتههای دوره
میانه، جمشید و فریدون بهعنوان نخستین پزشک مطرح هستند.
البته مواردی از پزشکی آیینی - اساطیری را میتوان در زندگی زردشت نیز
مشاهده کرد؛ بدین گونه که لحظه تولد زردشت، مادرش از درخشندگی بسیاری
برخوردار شد، دیوان برای از بین بردن زردشت، زمستان، بیماری و دشمنان را بر
دوغدو فرستادند؛ اما زردشت بهسلامت متولد شد. زردشت خود در پزشکی و طبیعت
شناسی تبحر داشت و از طریق خواندن اوراد دینی به دفع بیماریها و بلایا و
از بین بردن خرفستران توانا بود. از مواردی که پزشک بودن زردشت را بهخوبی
گواهی میدهد این است که روزی زردشت نابینایی را دید و سفارش کرد که برای
درمان نابینا گیاهی را برگرفتند و شیرهاش را در چشم او ریختند، این کار
صورت گرفت و کور بینا شد. برای بررسی این موضوع ابتدا باید با مفاهیمی آشنا
شویم:
نوشتههای دوران باستان: شامل نوشتههای اوستایی زرتشتیان و خط میخیهای هخامنشیان میشود.
دوره میانه: از زمان حمله اسکندر به ایران تا قرن سوم هجری قمری را دربرمی گیرد.
پیشداد:
پرداته اوستایی به معنی کسی که پیش از دیگران آفریدهشده یعنی نخست
آفریدهشده است و ترجمه پهلوی آن پیشداد است. بعدها که فعل دادن، معنی
آفریدن را از دست داد، نام پیشداد معنی کسی که نخستین بار قانون شاهی را
معمول کرد یا فقط کسی که نخستین بار قانون گذارد، به خود گرفت.
وندیداد: یکی از پنج کتاب زرتشتیان است و فرگرد به بخشهای وندیداد میگویند.
در وندیداد آمده است: زردشت از اهوره مزدا پرسید: «کیست درمیان
پرهیزگاران، دانایان، کامکاران، توانگران، رایومندان، تهمتنان نخستین کسی
که ناخوشی را بازداشت، مرگ را بازداشت زخم نیزه را بازداشت و گرمای تب را
از تن مردم بازداشت؟» بنابراین سه توانایی ذکر میشود: اول نیزههای پران
را از حرکت بازداشت. دوم آتش تب را از تن مردمان بازداشت و سوم وسیله درمان
را از او خواست. به نظر میرسد که این سه توانایی معرف سه گروه از پزشکان
هستند. این سه گروه عبارتاند از: گروه اول کسانی که با کارد درمان
میکنند. گروه دوم کسانی هستند که با کلام مقدس (مانثر) درمان میکنند.
گروه سوم کسانی هستند که با گیاه درمان میکنند. اگر فشردن هوم را که گیاهی
دارویی به شمار میآید، نشانهای از گیاهپزشکی بدانیم، نخستین کسانی که
در بین مردم آریایی به گیاهدرمانی پرداختهاند، به ترتیب ویونگهان پدر
جمشید، آثویه یا آبتین پدر فریدون، ثریته یا اترت پدر گرشاسپ و پوروشسپ پدر
زرتشت بودهاند.
ثریته
نام
ثریته در کتابهای اوستایی آمده است. او نخستین کسی است که هوم را فشرد و
این کار بهعنوان مهارت پزشکیاش به شمار آمد. از آن جا که هوم منشا زندگی و
سلامتی است، نخستین نثار کننده آن باید نخستین درمانبخش باشد. به نظر
میرسد که ثریته اوستایی، تنها بهعنوان نامی به دورههای بعدی رسیده است،
بهطوریکه صفت پزشکی از وی سلب و در وجود شخصیت اساطیری دیگری نمایان شده
است. ثریته یا اترت پدر گرشاسب مرض، مرگ، زخم نیزه و تب سوزان را معالجه
میکرد.
ثریته
نخستین مرد پهلوان، سودرسان با نیروی جادویی، درخشان، نیرومند که
بیماریهای گوناگون را متوقف میکند. او از اهوره مزدا درمانی برای زهرها
درخواست میکند و کاردی فلزی (برای اعمال جراحی). اهوره مزدا به او هزاران و
میلیونها گیاه دارویی میبخشد که در میان آنها درخت جادویی گئوکرن، که
بعدها گوگرد (معادل فارسی میانه gōkard:) نامیده شده و سرچشمه همه گیاهان
است، وجود دارد. در دوره میانه در توضیحات پهلوی وندیداد و در توصیف ثریت
چنین آمده است: «یکی میگوید که او جم بود و سوم بودنش برای این بود که او
سومین پیشداد بود.»
فریدون
فریدون
پسر آبتین (اثفیان) و ملقب به اژدها کش است. در فروردین یشت، آمده است که
برای از بین بردن گری، تب، آبگونه های چرکین گوناگون و آسیبهایی که از مار
پدید آمده است. فره وشی فریدون ستوده میشود و به این مناسبت، او موسس طب و
سازنده تریاک است.
فریدون
در ابیات فارسی با نوعی جادوگری و پزشکی پیوند دارد. در اوستا، از او
بهعنوان پزشک یاد نمیشود، ولی ارتباط او با هوم و جادو نشان داده میشود
که با پزشکی بیارتباط نیستند. اما در متون پهلوی از فریدون بهعنوان پزشک
یاد میشود.
در
ایران دوره اسلامی به پندار بعضی از نسب شناسان پارسی، نوح همان افریذون
بود که اژدهاق را مغلوب کرد و پادشاهی را از او گرفت. افریدون علم عزیمت
(افسون و ادعیه برای احضار اجنه) به مردمان آموخت و علم طب را او آورد و
مهر روز بود از مهر ماه که ضحاک را بگرفت و ببست و آن جشن را مهرگان نام
کرد. فریدون پسر آبتین در پزشکی، ستارهشناسی و فلسفه دست داشت. از اوستا
تا ایران دوره اسلامی به فریدون آنقدر پروبال دادهاند که برخی او را
نخستین پزشک میدانند.
جمشید
جمشید
از کهنترین چهرههای اساطیری هند و ایرانی است. در اساطیر ودایی، جم سرور
جهان مردگانی است که به سعادت ابدی رسیدهاند، یعنی فرمانروای بهشت برین
است. در ادبیات هندی، برای جم دوران آرمانی وجود دارد که در آن مرگ، بیماری
و پیری وجود ندارد. در روایات ایرانی نیز برای جمشید فرمانروایی آرمانی
توصیف میشود که در آن مرگ، پیری، گرسنگی، تشنگی، سرما، گرما و بهطورکلی،
هیچ آفتی وجود ندارد.
در
یسن، زرتشت از هوم میپرسد در میان مردمان خاکی جهان، اولبار چه کسی تو
را آماده کرد؟ هوم پاسخ داد ویونگهان و سپس میافزاید به پاداش آن، او را
پسری آمد جمشید، دارنده رمه خوب و فرهمندترین در میان مردمان.
در
متون کهن آمده است: جمشید نخستین پزشکی بود که امراض پوستی و استخوانی و
دهان و دندان را معالجه کرد، او سازنده هوم و تریاق است و استحمام آب گرم و
سرد را مرسوم کرد.
در نوشتههای پهلوی و شاهنامه آمده است: «جم از شاهان پیشدادی و دارای فره ایزدی بود.»
روایت
خداینامه و منابع قدیمی عربی و فارسی نشان میدهند که جمشید پزشکی را در
جهان معمول ساخت و دستور داد که داروها را برای مداوای همه بیماریها تهیه
کنند. ظاهرا تنها در دوره اسلامی، چنین برداشتی وجود دارد.
شاید
معرفی جمشید بهعنوان سومین شاه پیشدادی، باعث نسبت پزشکی به او شده است.
افسانههای تاریخی ایران معرفی طب را به جمشید، چهارمین پادشاه از پادشاهان
قهرمانی، نسبت میدهند. او پادشاهی کارآمد و مدبر بود، کمر همت به آبادانی
جهان بست و به مردم یاری داد که بهجای زندگی در غارها، برای خود خانه
بسازند و هنر و مفهوم سلامتی را به ایشان آموخت.
در
کتاب اوستا نام گیاهان دارویی نظیر شاهدانه، شائته، فراسپاته، مرغنه
ذکرشده و ثریته، که از خواص گیاه درمانبخش هئومه آگاه بوده است، سومین
ناموری است که عصاره هئومه را تهیه کرد و نیز در متن فارسی میانه بندهش
آمده است: «اهوره مزدا کاردی مرصع به ثریته بخشید تا با آن عمل جراحی را
انجام دهد.» پس از ثریته، جم یا جمشید پادشاه اساطیری و پس از او فریدون و
سینا، که بعدها به سیمرغ حکیم شهرت یافت طبابت کردند که نامشان در ادبیات
فارسی نیز بازتاب یافته است.
در
وندیداد اوستا آمده است که فریدون سازنده داروها است. حتی امروز نیز در
میان مردم نظر قربانیهایی که به نام فریدون است، برای مبارزه با بیماری به
کار میرود. برخی فریدون و برخی نیز جمشید را ثریته میدانند. برای
بسیاری، ازجمله فردوسی، جمشید مناسبترین گزینه است، زیرا سومین شاه
پیشدادی است و سوم بودن او بانام ثریته، به معنای سه، انطباق مییابد.
منابع:
نخستین پزشک اساطیری ایران چه کسی است؟/علیرضا باژدان، محسن ابوالقاسمی،
مهشید میرفخرایی/فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام-ایران، دانشگاه الزهرا،
زمستان 1393
پزشکی در ایران باستان/زهره زرشناس/فصلنامه تاریخ پزشکی سال اول، شماره اول، زمستان 1388
پزشکی و سیر تحول درمان در ایران باستان/حمید کاویانی پویا/فصلنامه تاریخ پزشکی سال دوم، شماره سوم، تابستان 1389
گیاه درمانی و پزشکی در ایران باستان/محمدفرید سراج الدینی/فصلنامه تاریخ پزشکی سال دوم، شماره دوم، بهار 1389
سپید