سایه روشن های سربازی در زمانه جدید

 

در مقابل بسیاری بر به بطالت گذشتن و عدم بهره گیری از توان و تخصص به ویژه تحصیلکرده ها و راندمان پایین در دو سال از عمر جوانی از شکل کنونی سربازی گلایه و شکوائیه دارند.

سابق بر این زمزمه هایی مبنی بر کاهش خدمت سربازی، تغییر در نوع خدمت سربازی و ... شنیده می شده اما هر بار با اظهارات مسئولان نظام وظیفه، معلوم می شده که سربازی در شکل و شمایل فعلی اش تداوم خواهد داشت تا این که اخبار تغییر در نوع سربازی در چند سال اخیر جدی تر از قبل مطرح شده و اتفاقا بحث های کارشناسی و راهکارهای عملیاتی هم از سوی مخالفان سپری شدن سربازی به شکل کنونی ارائه شده است.

ساختار جمعیتی و تعداد مشمولان

واقعیت این است که ساختار جمعیتی بر تعداد مشمولان سربازی تاثیر دارد. یعنی تعداد میزان باروری، تعداد ازدواج ها و میزان جوانی جمعیت در یک مقاطعی روی جمعیت مشمولان سربازی تاثیرگذار است. همان گونه که متولدین سال های اولیه دهه 60 در دهه 80 جزو مشمولان سربازی می شدند و ما با بالا بودن اعزام سربازان مواجه بودیم و نظام وظیفه با تاخیر در اعزام به نوعی حجم بالای متقاضیان را مدیریت می کرد و بازار معافی بگیرها داغ بود. در اوایل دهه 90 با حذف و اصلاحاتی در خصوص کفالت و معافیت های پزشکی تعداد مشمولان را در حد متعادل نگاه می داشتند.

اگر محاسبات جمعیتی کشور را به خوبی رصد کنیم می بینیم به دلیل میزان ازدواج بالا و جوانی معیت، تعداد مشمولان تا ده های آینده کاهش نخواهد یافت. طبق آمارها میزان موالید ما در سال 1390 به حدود یک میلیون و 100 هزار رسیده بود که این رقم در سال 1394 به یک میلیون و 570 هزار نفر رسید.

 

معنی دیگرش این است که متولدین سال 1394 در بین سال های 1412 تا 1426 در سنین 18 تا 32 سال و به نوعی در سن سربازی هستند. اگر این تحلیل جمعیتی را که واقعی است، بپذیریم آنگاه می بینیم که حداقل تا دو سه دهه آینده مسئله ای در خصوص تعداد سربازان نخواهیم داشت.

جای نگرانی برای کاهش تعداد مشمولان نظام وظیفه نیست

در سال های اخیر مسئولان نظام وظیفه در خصوص کاهش تعداد سربازان ابراز نگرانی کرده اند و شاید به همین دلیل بود که از سال 1390 در خصوص کفالت و معافیت های پزشکی تصمیماتی مبنی بر حذف و اصلاحات گرفته شد. همچنین یکی از مسئولان نظام وظیفه در سال 1392 در اظهارنظری گفته بود که باید تعداد مشمولان در سال آینده، احتمال غیبت افراد و ... بررسی و سپس بر اساس آن درباره طول مدت سربازی تصمیم بگیریم.

در جای دیگر عنوان شده بود که در حال حاضر با توجه به کاهش میزان موالید و گرایش مشمولان به ادامه تحصیل قصد داریم در خصوص میزبان امریه ها بازنگری کنیم. اگر حضور سربازان در برخی دستگاه ها اثرگذاری خوبی نداشته باشد، اختصاص سرباز به عنوان امریه به آن دستگاه را متوقف می کنیم.

واقعیت این است که اولین زمزمه های کمبود سرباز و کاهش تعداد سربازان همزمان با اصلاح قانون خدمت وظیفه عمومی به گوش رسید. قانونی که آبان ماه سال 90 در مجلس شورای اسلامی تصویب و بر اساس آن 36 ماده از قانون سابق اصلاح و 30 ماده هم الحاقی شد. همزمان با اجرای این قانون، برخی از معافیت ها حذف و شرایط تعدادی از آنها هم سخت تر شد. در آن زمان بود که همزمان با اعلام کاهش نرخ موالید، زمزمه هایی مبنی بر کاهش سربازان شنیده شد؛ موضوعی که هیچ گاه از سوی مسئولان ستاد کل نیروهای مسلح نه رد و نه تایید شد.

بر اساس آخرین آمارهای اعلام شده سالانه نزدیک به 400 هزار نفر در کشور به خدمت وظیفه عمومی اعزام می شوند و نزدیک به 10 درصد جمعیت نیروهای اعزام شده هم تا قبل از تغییر قانون معافیت پزشکی و کفالت دریافت می کردند.

 

در همین حال سردار موسی کمالی جانشین اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح گفته بود: «شایعه کم شدن مدت خدمت وظیفه به علت کاهش موالید ذکور که به سن سربازی رسیده اند، صحت ندارد و اکنون شاهد کاهش موالید ذکور هستیم. اگر روزی با کمبود سرباز مواجه شویم مدت خدمت وظیفه بر اساس قانون 24 ماهه اجرا می شود. در همین حال دانشجویانی که از سال 83 برای تحصیل به خارج از کشور رفته اند، در صورت بازگشت به کشور ممنوع الخروج شده و باید سربازی بروند. در حال حاضر هم با کمبود موالید پسر روبرو هستیم.»

هر چند ممکن است در مقاطع کوتاه مدت به دلیل ادامه تحصیل جمعیت مشمولان سربازی به صورت مقطعی کاهش یابد اما همان طور که واقعیت های جمعیتی نشان می دهد به همان دلایل ساختاری و جمعیتی کشور حداقل تا دو ، سه دهه آینده مسئله ای در خصوص کاهش مشمولان نظام وظیفه نداریم.

 

موافقان چه می گویند

عموما موافقان دوره سربازی به دو بعد امنیتی و اجتماعی تاکید می کنند در سطح کلان عامل بازدارنده و نوعی آمادگی نظامی آحاد جامعه را مطرح می کنند. بر اساس این در شیوه فعلی آموزش های نظامی فرا گرفته شده و جوانان از گذرگاه مردانگی عبور کرده، نظم و انضباط را می آموزند. در دوران جنگ هم نیروی آماده به خدمت مردمی در دسترس است. در بعد اجتماعی سربازی گلوگاه و تونل اجباری برای همه مردان کشور تلقی شده که جوانان باید از آن عبور کنند و به معنای واقعی مرد شوند.

اگر نگاهی به نقطه نظرات مسئولان نظام وظیفه یا تجربه های زیسته برخی از سربازان بیندازیم.، می توان ابعاد مثبت سربازی را در تقویت مسئولیت اجتماعی، کسب مردانگی و گذار به بزرگسالی، آبدیده شدن، تکمیل شدن فرآیند جامعه پذیری از طریق گروه های دوستی، نظم و انضباط کاری، آشنایی با تجربه های زندگی دیگران و مستقل شدن، شکل گیری نوعی رقابت سالم برای بروز توانایی ها و تلاش برای تثبیت جایگاه خود، آماده شدن برای بر عهده گرفتن مسئولیت های جدید، آمادگی برای ازدواج مناسب تر و شغل یابی و جربزه پیدا کردن جستجو کرد.

به هر حال هر چند به سربازی در شکل کنونی اش انتقاداتی وارد است اما هستند کسانی که چنین رویه ای می پسندند با این که سعی می کنند از مزیت های سربازی بهره بگیرند و معایبش را کاهش دهند.

تغییر مداوم در نوع معافیت ها و اصلاح سربازی

بنا بر ضرورت های سازمان نظام وظیفه و تعداد مشمولان همواره در سال های مختلف تغییرات در نوع معافیت ها و خرید سربازی و کفالت بسیار بوده و در این تغییرات و نوسان ها عده ای با خوش شانسی از خدمت سربازی به نوعی معاف شده اند و در مقابل عده ای به سربازی اعزام شده اند.

 

در نیمه دوم دهه 70 بود که بخشی از جوانان متمول با خرید سربازی معاف شدند و به نوعی اجحاف شد در حق دیگر جوانانی که تمکن مالی نداشتند یا در یک مقاطع کوتاهی، رتبه های برتر کنکور سراسری و کنکور کارشناسی ارشد معافت می شدند (معافیت های نخبگی و تحصیلی) و بلافاصله در سال بعد این نوع معافی ها کمتر و محدودتر می شد.

در اصلاح قانونی خدمت وظیفه عمومی سال 1390 بسیاری از معافیت های پزشکی و چند برادری برای مشمولین سال های 90 به بعد برداشته شد. این در حالی است که بسیاری در دوره سال های 1390-1385 از همین معافیت ها استفاده کرده و معاف شدند. یا موضوع مهم سربازی فوتبالیست ها و معافیت سربازی در جوانان به ویژه تهرانی ها از دیگر نکاتی است که به نوعی بی عدالتی در اعزام و سربازی محسوب می شود.

طبق گفته مسئولان نظام وظیفه، تنها 40 درصد مشمولان تهرانی به خدمت نظام وظیفه رفته و با بررسی سربازان مرزی متوجه می شویم که اکثرا شهرستانی و از اقشار ضعیف هستند. به عبارت دیگر رویه فعلی بعضا ناعادلانه و با خلأهای قانونی نسبتا بالا عمل می کند. هر جا فرصت های شغلی بیشتر باشد، میزان مشمولان غایب هم بیشتر می شود و به همین دلیل است که تهران بیشترین مشمول غایب و تعداد بالای معافیت های پزشکی را دارد و هر چه به مناطق دوردست می رویم تعداد مشمولان غایب کمتر می شود. بنابراین نباید محدودیت ها را طوری کاهش دهیم که برای عده ای هزینه سربازی نرفتن کمتر شود و این گونه تلقی شود که پایتخت نشینان کمتر به سربازی می روند یا معافیت بیشتری می گیرند.

 

عدم بهره وری و استفاده نکردن از ظرفیت های سربازان

بدون شک مهم ترین انتقادات در خصوص سربازی در شکل فعلی عدم بهره برداری مناسب از ظرفیت ها و تخصص به ویژه تحصیلکرده ها و نبود برنامه آموزشی و تخصصی جهت ممانعت از به هدر رفتن وقت باشد. واقعیت ها هم به نوعی این را نشان می د هد که ما نتوانسته ایم در این مقطع دو ساله سربازی از نیروی سربازی به نحو شایسته استفاده ببریم که جوانان احساس بیهودگی و به بطالت گذشتن وقت و انرژی شان را نکنند.

به جز سربازان امریه و گروه های پزشکی تقریبا بسیاری از فعالیت سربازان در محیط های نظامی ارتباطی با رشته های تحصیلی شان ندارد یا این که ساختار نظام وظیفه قادر به استفاده از آنها نیست و به نوعی برنامه ریزی و تعریف نشده است. شاید اگر مطالعه ای در خصوص نوع فعالیت و گذران وقت سربازان در محیط های پادگان ها صورت گیرد، مشخص بکند که این حدود 600-400 هزار سرباز نظام وظیفه در دوره دو ساله از عمر خود چه راندمان و بهره ای از زندگی، فعالیت و آموزش و ... می برند.

 

در این صورت می توان ارزیابی واقع بینانه تری داشت و نه در دام منتقدان سفت و سخت افتاد و نه خوشبینانه به قضیه نگاه کرد. با این حال آنچه که تقریبا قطعی است این است که سربازی به شکل فعلی آن کارکردهای سابق را ندارد و راه حل به جای حذف، اصلاح و بازنگری است.

توجیه اقتصادی سربازی

شاید یکی از دلایل و توجیهات برای سربازی بحث استفاده از نیروی سربازان در بخش هایی از نظام وظیفه و ارتش و نیروی انتظامی است که بعد اقتصادی دارد. به طوری که اگر جمعیت 600-400 هزار نفری سربازان کاهش یابد برخی از امور در حوزه به ویژه انتظامی و پلیس و راهنمایی و رانندگی و مرزبانی، نگهبانی و ... مختل می شود. در واقع وجود نیروی سرباز با حقوق کم توجیه اقتصادی دارد و به جای استفاده از نیروهای کادری با حقوق بالا می توان همان امور را از طریق سربازان وظیفه انجام داد.

در سالیان گذشته بخشی از نیازهای نیروهای مسلح از قبال خدمات نسبتا رایگان سربازان برطرف شده؛ به نحوی که اگر قرار باشد، برای کارهایی از قبیل تایپ نامه های اداری، حمل و نقل کارکنان، نظافت، نگهبانی، راهنمایی و رانندگی، مرزبانی و ... نیروی مستقل استخدام کنند، نیاز به منابع مالی بسیار گسترده ای است. هر چند این هم منطقی است که به جای اعزام سالی 500 هزار سرباز که در جای خود هزینه هایی هم دارد، می توان این هزینه ها را در به کارگیری 100 هزار نیرو با حقوق توزیع کرد.